Morgunblaðið - 29.05.2019, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 29. MAÍ 2019
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Kosningar tilEvrópu-þings virð-
ast, aldrei þessu
vant, munu hafa
áhrif núna. Búró-
kratar í Brussel munu gera
minna en ekkert með þær svo
að ekki komi upp kvittur um
að einhver þeirra sé veikur
fyrir lýðræði. En þótt skrif-
ræðið þar skrölti áfram þá er
því ekki skemmt.
Fréttamenn hafa rembst við
að tala niður sigur Nigel Fa-
rage og reikna haltrandi upp.
Reynt er að draga úrslitin sem
UKIP fékk í kosningunum
2014 frá nú. UKIP er þó enn
starfandi flokkur sem bauð
fram og hamaðist gegn Fa-
rage. Hann fékk nokkurt fylgi
þótt hann næði ekki inn. Fa-
rage var ýtt út úr þeim flokki
fyrir löngu. Í Þýskalandi
finnst mönnum hins vegar
óþægilegt að þeir tveir flokkar
á ESB-þingi sem koma stærst-
ir þangað frá kosningum í sín-
um löndum eru Kristilegi
flokkur frú Merkel með 29
þingmenn og Brexit-flokkur
Farage með 29 þingmenn. Það
hefði einhvern tíma þótt saga
til næsta bæjar. Í Þýskalandi
bættu Græningjar við sig
rúmum 9 prósentustigum og
tvöfölduðu fylgi sitt. Frétta-
skýrendur þar sögðu aukinn
áróður, eftirtekt, áhuga og
áhyggjur af loftslagsmálum
skýringuna á því. Í Bretlandi
jókst fylgi Græningja um 4
prósentustig í
kosningunum og
BBC, sem er þó
ekki eins hlut-
drægt og „RÚV“
hér, enda langt til
jafnað, færði þann ávinning á
meinta andstöðu fólks við
brexit!
En svo voru það önnur áhrif
og persónulegri. Verkamanna-
flokkurinn hefur í kjölfar
kosninganna rekið einn af
þekktari meðlimum flokksins
úr honum. Alastair Campell,
spunameistari og hægri hönd
Tony Blair, hafði viðurkennt
að hafa kosið flokk frjáls-
lyndra í þessum kosningum.
Ekki liggur fyrir hvort ís-
lenskir flokkar hafi almennt
heimildir til að reka fólk úr
flokki en það verður að teljast
ólíklegt. Enda yrði væntan-
lega talið andstætt stjórnar-
skrá hér að víkja manni úr
flokki vegna þess hvernig
hann kaus í leynilegum kosn-
ingum, og það þótt hann hefði
upplýst það eftir á. Slíkar
heimildir munu vera til staðar
í breska Íhaldsflokknum. En
varla mundi flokkurinn beita
slíkum heimildum nú. Skoð-
anakönnun sem gerð var eftir
kosningarnar sýnir að um
helmingur flokksbundinna
íhaldsmanna kaus aðra flokka
en sinn í þessum kosning-
unum.
Það væri handleggur að
reka þá alla úr flokknum
tækju þeir að játa „ódæðið“.
Uppgjör vegna kosn-
inga til Evrópuþings
stendur enn}
Molar úr fréttahaug
Þorgerður Katr-ín Gunn-
arsdóttir, formað-
ur Viðreisnar, var í
viðtali á Útvarpi
Sögu í fyrradag og
vakti þrennt at-
hygli. Í fyrsta lagi taldi hún
fjarstæðukennt að þriðji orku-
pakkinn ætti að fara í þjóð-
aratkvæði þó að hún lýsti sig
almennt hlynnta þjóðar-
atkvæðagreiðslum. Til þess
væri málið of ómerkilegt, en
auk þess var augljóst að hún
taldi að þriðji orkupakkinn
yrði felldur og leyndi sér ekki
að það var meginástæða þess
að hún vildi ekki spyrja þjóð-
ina álits. Enda sagði hún að þó
að flestir landsmenn segðust í
skoðanakönnun andvígir pakk-
anum, þá væri niðurstaðan
önnur hjá þeim sem segðust
hafa vit á málinu! Ekki er aug-
ljóst hvaða þjóðaratkvæða-
greiðslur verða eftir ef þeim er
hafnað af þess háttar lítillæti.
Annað sem athygli vakti var
að formaðurinn taldi að í ljósi
hinnar miklu andstöðu sem
komið hefði fram við þriðja
orkupakkann væri
augljóst að fjórði
orkupakkinn yrði
skoðaður betur af
íslenskum stjórn-
völdum og settir
við hann miklir
fyrirvarar eftir því sem þyrfti.
Þetta væri hið jákvæða við um-
ræðuna. Einhverjir kynnu að
velta því fyrir sér hvort þetta
sé trúverðugt, auk þess sem
þeir kynnu að spyrja hvort
þetta sé vísbending um að
vandað hafi verið nægilega vel
til verka í skoðun á þriðja
orkupakkanum.
Í þriðja lagi vakti athygli að
þegar Þorgerður Katrín var
spurð út í stöðu aðildar-
umsóknar Íslands að ESB þá
sagði hún skýrt að gert hefði
verið hlé á málinu en það ekki
dregið til baka og ríkisstjórnin
gæti vakið það upp hvenær
sem væri. Alþingi hefði sam-
þykkt umsóknina og enginn
nema Alþingi gæti dregið hana
til baka.
Þar með hlýtur að vera aug-
ljóst hvaða verkefni þarf að
liggja fyrir þinginu í haust.
Formaður Viðreisnar
ræðir orkupakka 3
og 4 og aðildar-
umsóknina að ESB}
Þrennt vakti athygli
F
yrir áratug gekk Ísland í gegnum
eitt stærsta efnahagslega hrun
sem nokkur þjóð hefur gengið í
gegnum. Ef gjaldþrot íslensku
bankanna þriggja væri tekið sam-
an væri um að ræða þriðja stærsta gjaldþrot í
sögu Bandaríkjanna. Við erum hér 340.000 en
Bandaríkjamenn eru 340 milljónir eða þúsund
sinnum fleiri.
Tapið helmingurinn
af Marshall-aðstoðinni
Tapið sem gjaldþrot íslensku bankanna or-
sakaði var geigvænlegt og sé það uppreiknað
nemur það helmingnum af allri Marshall-
aðstoðinni. Þá á ég við Marshall-aðstoð Banda-
ríkjanna til allrar Evrópu eftir seinni heims-
styrjöld en ekki einungis Marshall-aðstoðina
sem hingað barst. Ég þarf ekki að rifja hér upp að
Marshall-aðstoðin byggði upp Evrópu úr rústum eins
mesta tortímingarstríðs sem mannkynið hefur upplifað.
Þetta ber að hafa í huga þegar kemur að hugsanlegum
meiriháttar breytingum á eignarhaldi bankanna. Kannski
er engin sérstök ástæða fyrir ríkið að eiga eignarhlut í
Arion banka þegar það er tryggt að íslenska ríkið eigi
áfram a.m.k. einn af stóru bönkunum, eins og Landsbank-
ann og/eða Íslandsbanka. Komi til sölu stórra eignarhluta
í bönkunum eins og fimm ára fjármálaáætlun ríkisstjórn-
arinnar gerir í raun ráð fyrir þarf slíkur ferill að vera
gagnsær og hafinn yfir allan vafa. Tryggja þarf að hags-
munir almennings séu ekki fyrir borð bornir og að eignar-
hald á stórum kerfislega mikilvægum bönkum sé með eðli-
legum hætti. Skammtímasjónarmið, mikil áhættutaka og
klíkuskapur á ekki heima á íslenskum banka-
markaði. Fjármálafyrirtæki eru ekki eins og
hver önnur fyrirtæki og endurspeglar löggjöf
okkar það víða.
Hrun 2.0?
Hið opinbera gegnir mikilvægu hlutverki í
hagkerfinu og þar á meðal á fjármálamörkuð-
um. Þá hræða sporin en það tók einkarekið
bankakerfi einungis sex ár að keyra allt í kaf
síðast og verða gjaldþrota. Hið opinbera gegn-
ir einnig afar mikilvægu hlutverki við niður-
sveiflu hagkerfisins eins og nú blasir við. Gamli
góði Keynes gerði ráð fyrir sveiflujafnandi
hlutverki ríkisins við svona aðstæður og ættu
stjórnvöld að dusta rykið af honum. Í ár verður
fyrsti samdrátturinn í hagkerfinu síðan 2010
og þarf ríkið að bregðast við því.
Enga pólitíska bankastjóra
Í þinginu liggur frumvarp ríkisstjórnarinnar sem gerir
ráð fyrir sameiningu Seðlabankans og Fjármálaeftirlits-
ins. Sérstök ástæða er til að óttast veikingu á eftirlitinu
með fjármálafyrirtækjum og ef einhver þjóð ætti að gjalda
varhug við slíku þá eru það Íslendingar. Öflugt fjármála-
eftirlit er lykillinn auknu trausti í hagkerfinu og hér sem
fyrr ætti sagan að vera okkur minnisstæð. Þá býður fyrir-
huguð fjölgun varabankastjóra Seðlabankans hættunni
heim þegar kemur að pólitískt skipuðum bankastjórum en
á því sviði standa Íslendingar því miður framarlega.
Ágúst Ólafur
Ágústsson
Pistill
Fyrir hverja eru bankarnir?
Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar.
agustolafur@althingi.is
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
SVIÐSLJÓS
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Um þessar mundir er hálföld liðin frá upphafiskylduaðildar að lífeyr-issjóðum á almennum
vinnumarkaði. Samkomulag um
þetta tókst í kjarasamningum sem
undirritaðir voru 19. maí 1969.
Óhætt er að segja að lífeyris-
sjóðakerfið sem þá varð til hafi ger-
breytt lífskjörum eftirlaunafólks á
Íslandi þegar fram liðu stundir.
Samkomulagið um lífeyrissjóðina
1969 var tvíþætt. Var annars vegar
samið um fyrrnefnda skylduaðild,
sem tók gildi í þremur áföngum fram
til 1. janúar 1973, og hins vegar um
fyrirkomulag eftirlaunagreiðslna til
eldri launamanna fram að því að líf-
eyrissjóðakerfið væri komið til fullra
framkvæmda. Hét ríkisstjórnin því
að leggja fram sérstakt fé til að
tryggja verkafólki, sem hætta myndi
störfum fyrir 1. janúar 1970 eða hefði
hætt fyrir árslok 1967, 20% meðal-
launa sinna síðustu fimm ár í eftir-
launagreiðslur.
Lífeyris- og eftirlaunasjóður voru
að vísu ekki algjör nýlunda hér á
landi fyrir hálfri öld. Þeir voru orðnir
fimmtán að tölu í byrjun seinni
heimsstyrjaldar og um fimmtíu í
upphafi sjöunda áratugarins. En þeir
voru aðallega bundnir við opinbera
starfsmenn og bankamenn og starfs-
fólk öflugra fyrirtækja. Upp úr
miðjum sjötta áratugnum höfðu
verslunarmenn og verksmiðjufólk
samið um lífeyrissjóði á stéttar-
félagsgrundvelli í kjarasamningum.
en ekki var um skylduaðild að ræða
og aðeins hluti félagsmanna greiddi
iðgjöld til þeirra. Vísuðu þeir samn-
ingar þó veginn til þess sem koma
skyldi.
Hinir nýju lífeyrissjóðir voru
bundnir við einstök stéttarfélög,
Fjölgaði því sjóðunum hratt og urðu
um eitt hundrað þegar mest varð.
Greiddu launþegar í upphafi til
þeirra 1% af dagvinnulaunum en at-
vinnurekendur 1,5%. Samkomulagið
kvað á um að innan fjögurra ára yrði
framlag launafólks 4% og atvinnu-
rekenda 6%. Hélst það hlutfall ára-
tugum saman en hlutfall atvinnurek-
enda hefur hækkað verulega á
síðustu árum og auk þess hefur sér-
eignarsparnaður með sérstökum
reglum komið til sögu. Þá hefur sjóð-
um fækkað mjög og þeir orðið öflugri
hver um sig.
Brunnu í verðbólgubálinu
Stofnun lífeyrissjóðanna árið 1969
er almennt talin einhver þýðingar-
mesti samningur sem gerður hefur
verið á íslenskum vinnumarkaði. En
umsjón og ávöxtun sjóðanna reynd-
ist ekki einfalt verkefni á verðbólgu-
árunum sem í hönd fóru. Þegar al-
mennu lífeyrissjóðirnir tóku til
starfa í ársbyrjun 1970 var verð-
trygging sparifjár og lánsfjár nánast
ekki öðrum heimil en ríkinu sem afl-
aði sér tekna með sölu verðtryggðra
spariskírteina. Þetta breyttist á ár-
unum 1973 og 1974 þegar fjárfest-
ingasjóðir og Byggingarsjóður rík-
isins hófu að bjóða verðtryggð
skuldabréf til kaups. Beinast hefði
legið við að lífeyrissjóðir nýttu sér
það tækifæri til ávöxtunar, en það
gerðu þeir aðeins að litlu leyti. Vörðu
sjóðirnir fyrsta áratuginn um 50-70%
af ráðstöfunarfé sínu í óverðtryggð
lán til sjóðsfélaga á vöxtum sem voru
lægri en verðbólgan. Leiddi það til
þess að drjúgur hluti af fé þeirra
brann á verðbólgubáli áttunda ára-
tugarins. Fengu lífeyrisþegar upp-
hafsáranna því mjög takmörkuð eft-
irlaun úr sjóðunum. Vakti þetta
mikla óánægju, ekki síst þegar
launafólk á almennum vinnumarkaði
bar eftirlaun sín saman við kjör op-
inberra starfsmanna sem vegna
ábyrgðar ríkisins fengu eftirlaun
greidd í hlutfalli við laun á hverjum
tíma.
Verðtryggingin breytti öllu
Í kjarasamningunum í febrúar
1976 var stórt skref stigið til verð-
tryggingar eftirlauna þegar samið
var um að lífeyrisgreiðslur tækju
breytingum til samræmis við launa-
hækkanir hverju sinni. Tóku sjóð-
irnir á sig kostnað sem af þessu
leiddi. Var það hægt vegna þess hve
lífeyrisþegar voru enn fáir, en sam-
komulagið knúði jafnframt á um að
verðtrygging yrði regla í lánveit-
ingum sjóðanna. Eftir gildistöku svo-
kallaðra Ólafslaga 1979 voru lán líf-
eyrissjóðanna undantekningarlaust
verðtryggð auk þess sem gerð var
krafa um ávöxtun fjárins svo unnt
yrði að standa við skuldbindingar í
framtíðinni. Gerbreyttist hagur líf-
eyrissjóðanna á níunda áratugnum.
Gunnar J. Friðriksson iðnrekandi,
sem um langt árabil sinnti lífeyris-
málum fyrir atvinnurekendur, benti
á sínum tíma á að glíman við að
ávaxta fé lífeyrissjóðanna hafi verið á
við hagfræðiskóla fyrir verkalýðsfor-
ingja og vinnuveitendur. Stöðug um-
ræða um ávöxtunarmál sjóðanna og
mörg flókin iðgjaldaréttindi hafi ag-
að og skerpt hugsun stjórnarmanna
sjóðanna, sem komu úr þeirra röð-
um, og það á endanum skilað sér í
kjarasamningum. Taldi Gunnar að
samvinnan um lífeyrissjóðina hefði
átt drjúgan þátt í því að skapa skil-
yrði fyrir þjóðarsáttina frægu á
vinnumarkaði árið 1990.
Glíman við ávöxtunina
á við hagfræðiskóla
Morgunblaðið/Hari
Afmælissamkoma Þess var minnst með samkomu í Hörpu í gær að hálf öld
er liðin frá upphafi almenna lífeyrissjóðakerfisins hér á landi.