Morgunblaðið - 31.08.2019, Side 24

Einn litríkasti fræðimaður okkar á seinni hluta síðustu aldarvar Hermann Pálsson (1921-2002) prófessor í Edinborg.Hann birtist eins og stormsveipur með ritinu Hrafnkelssaga og Freysgyðlingar árið 1962. Þar taldi hann sig hafa
fundið höfund sögunnar af Hrafnkatli, Brand Jónsson ábóta og síðar
biskup á Hólum. Jafnframt sýndi Hermann fram á að sagan væri undir
áhrifum Alexanders sögu sem Brandur ábóti hafði þýtt.
Auk eigin rita á íslensku og ensku þýddi Hermann á ensku fjölmörg
af okkar fornu „letrum“. Sennilega var hann eftirsóttasti fyrirlesari
okkar á erlendri grund; mig grunar að enginn maður hafi verið drýgri
við að kynna heimsbyggðinni hinn forna arf.
Í bókinni Uppruni Njálu og hugmyndir (1984) setti Hermann fram
þá glettnislegu staðhæfingu að skipta mætti sögu Íslands í tvö tímabil,
og að hinu fyrra lyki um
1280. „Eitt af sérkennum
þessa tímabils er að þjóðin
býr þá við algert Njálu-leysi,
og ætti enginn sem fæst við
rannsóknir á henni að láta
sér úr minni líða að höfund-
ur hennar ólst upp í Njálu-
lausu landi“ (15). Bak við þessa athugasemd bjó sú
trú Hermanns að Njála væri uppspuni frá rótum,
enda hefði t.d. Skarphéðinn Njálsson aldrei verið til. Og slíkur varð
áhrifamáttur Njálu að upphaf síðara tímabils Íslandssögunnar miðast
skv. framansögðu við sköpun þeirrar bókar.
Bókin Leyndarmál Laxdælu (1986) hefst með glæsibrag:
„Í brjósti Laxdælu birtist flóttakona frá Noregi sem missir bónda og
son í átökum víkinga fyrir vestan haf og gerist síðan formóðir höfð-
ingja í Orkneyjum, Færeyjum og Íslandi. Unnur djúpúðga heldur í út-
norðurátt frá Skotlandi með munaðarlaus sonarbörn sín og annað
föruneyti, nemur land í Dölum og ræður síðan fyrir mönnum og hér-
aði.“
Hér má sjá ýmislegt sem einkenndi stíl Hermanns. Hann kemur á
óvart með fornri orðnotkun (sbr. brjóst: „fremsti hluti“, og útnorður-
átt). Og við veitum því eftirtekt hvað mikið er sagt í fáum orðum.
Í þessari bók leitar Hermann m.a. lausnar á gátunni stóru: Hvern
elskaði Guðrún Ósvífursdóttir mest? Niðurstaða hans leynist í tilvitn-
uninni hér að neðan („fósturmóðir Bolla“ er Þorgerður, móðir Kjart-
ans, en hún var ásamt Guðrúnu á vettvangi þegar Bolli, þriðji eigin-
maður Guðrúnar, var drepinn; takið eftir andstæðunum sem Hermann
beitir í röksemdafærslunni):
„Ástin sem fósturmóðir Bolla bar til hans áður hefur nú snúist í
heiftarhug, en hins vegar hlýtur kuldi Guðrúnar í garð Bolla að hafa
breyst í ást á þeim misserum sem liðin voru frá dauða Kjartans, þeim
atburði sem olli tímamótum í afstöðu þessara kvenna til Bolla“ (21).
Að lokum til gamans: Orðið „birti“ (birta, ljós) „leiðréttu“ ritstjórar
Hermanns gjarnan í „birta“ í góðri trú. En „birti“ er kvenkynsorð og
beygist eins og beiðni, lygi og feimni).
Hermann Pálsson
Tungutak
Baldur Hafstað
hafstad.baldur@gmail.com
Heiðraður Hermann Pálsson tekur við heiðursverðlaunum verðlaunasjóðs
Ásu Guðmundsdóttur Wright úr hendi Sturlu Friðrikssonar árið 1999.
24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 31. ÁGÚST 2019
Við framleiðum lausnir
Sími 577 6700 / islandshus@islandshus.is / www.islandshus.is
AFMARKANIR
& HINDRANIR
Fjölbreyttar lausnir
til afmörkunar á
ferðamannastöðum,
göngustígum og
bílaplönum.
Dvergarnir R
Eins og stundum vill verða, þegar grundvall-armál verða meginþáttur þjóðfélagsumræðnaí langan tíma, eru umræðurnar um orku-pakkamálið að afhjúpa veikleika fulltrúa-
lýðræðisins.
Stór hluti þjóðarinnar er mjög andvígur því, að Alþingi
samþykki orkupakka 3 frá ESB og gerir sér ljóst að með
því er verið að opna Evrópusambandinu leið til áhrifa á
nýtingu annarrar mestu auðlindar þjóðarinnar, orku fall-
vatnanna.
En jafnframt er ljóst að yfirgnæfandi meirihluti þing-
manna ætlar að hafa þær áhyggjur kjósenda sinna að
engu. Og þar opinberast veikleikar fulltrúalýðræðisins.
Ástæður þess, að þingmenn, sem í einkasamtölum síð-
ustu mánuði og misseri hafa lýst andstöðu eða efasemd-
um við málið, hafa ákveðið að styðja það, byggjast oftar
en ekki á sjónarmiðum, sem hafa ekkert með málið að
gera.
Í sumum tilvikum vilja þeir ekki „rugga bátnum“
vegna óþæginda, sem þeir verða sjálfir fyrir, geri þeir
það. Í öðrum tilvikum, eins og þessa dagana í
þingflokki Sjálfstæðisflokksins, þegar val á
nýjum ráðherra er á döfinni, vilja einstakir
þingmenn, sem gera sér vonir um þá ráð-
herrastöðu, ekki ganga gegn vilja flokksfor-
ystunnar, og gera þær vonir að engu með því.
Og vafalaust koma fleiri persónuleg sjónar-
mið við sögu, eins og t.d. að láta ekki segja
sér fyrir verkum af „einhverju fólki úti í bæ“.
Í samtölum um þessi mál fyrir nokkrum dögum kom
mætur maður með þá athugasemd, að sennilega væri
kominn tími á að þingmenn tækju höndum saman um að
tryggja hinum almenna borgara rétt til þess að koma við
sögu í málum sem þessum með stjórnarskrárákvæði,
sem tryggði tilteknum lágmarksfjölda kjósenda rétt til
þess að krefjast þjóðaratkvæðis í slíkum tilvikum.
Þetta var hárrétt athugað. Þegar svo er komið að þing-
menn hafa ákveðið að hafa að engu viðvaranir þeirra,
sem hafa veitt þeim umboð til setu á þingi með atkvæði
sínu, er nauðsynlegt fyrir lýðræðisríki að gera borgurum
sínum kleift að beina athugasemdum sínum í annan far-
veg og knýja fram þjóðaratkvæðagreiðslu um málið.
Orkupakkamálið getur því leitt af sér annað mál, þ.e.
aukinn þunga í kröfum um nýja stjórnarskrá, sem taki
mið af samtímanum en ekki viðhorfum síðari hluta 19.
aldar.
Ísland er ekki eina landið, sem stendur frammi fyrir
því að veikleikar fulltrúalýðræðisins eru að verða mjög
áberandi. Það á við um flest lýðræðisríki á Vestur-
löndum. Meira flæði upplýsinga til almennra borgara um
sameiginleg málefni hefur leitt af sér háværari kröfur
um að þeir sömu borgarar fái meiri hlutdeild í slíkum
ákvörðunum. Svisslendingar eru komnir lengst lýðræð-
isríkja Vesturlanda í slíkum stjórnarháttum og raunar
hafa einstök fylki í Bandaríkjunum fylgt myndarlega í
fótspor þeirra.
Reynsla okkar Íslendinga, þótt takmörkuð sé, sýnir að
það er raunhæfur kostur að þjóðin komi til skjalanna og
taki af skarið í vissum meginmálum. Saga okkar síðustu
ár hefði orðið önnur, ef hið sameiginlega afl þjóðarinnar
hefði ekki komið við sögu til þess að rétta skútuna af og
forða örlagaríkum ákvörðunum kjörinna fulltrúa og svo-
nefndra sérfræðinga.
Ef og þegar „verknaðurinn“ hefur verið framinn á Al-
þingi er því líklegt að þeim hópi fólks, sem hefur barizt
fyrir breytingum á stjórnarskrá m.a. með ákvæðum af
því tagi, sem hér eru nefnd, berist liðsauki á næstu mán-
uðum og að aukinn þrýstingur verði á að slíkum hug-
myndum verði fylgt eftir. Og ekki ósennilegt að meðal
þjóðarinnar sjálfrar verði vakning um mikivægi þess að
finna kjósendum annan farveg, þegar kjörnir fulltrúar
þeirra kjósa að hafa skoðanir þeirra að engu.
Sá hroki sem lýsir sér í þessari afstöðu
þingmanna kann ekki góðri lukku að stýra.
Ofurhroki (hubris) hefur aldrei orðið til
góðs. Og ekki ósennilegt að fyrr en varir
verði margir þeirra utan þinghússins en
ekki innan og verða þá fljótir að skilja það,
sem um er að ræða.
Orkupakkamálið kann því að verða tilefni
til nýrrar baráttu fyrir mikilvægum umbótum á okkar
samfélagi, umbótum, sem knýja fram meira lýðræði en
við höfum þó búið við.
En þessar umræður hafa líka leitt til annars konar
vangaveltna.
Getur verið að sú skipting í stjórnmálaflokka, sem við
höfum búið við frá því snemma á 20. öld sé að verða úr-
elt? Og endurspegli ekki lengur meginstrauma í stjórn-
málum samtímans.
Það er óneitanlega athyglisvert, hvað fólk úr ólíkum
flokkum, sem fyrr á tíð voru svarnir pólitískir fjand-
menn, hefur átt gott með að vinna saman í Orkunni
okkar.
Eru að verða til nýjar skiptingar í stjórnmálum á milli
þeirra, sem vilja halda fast við sjálfstæði Íslands og
skammast sín ekki fyrir sterka þjóðerniskennd og hinna,
sem telja, að sjálfstæðið skipti litlu máli og að í nafni
„frjálslyndis“ og alþjóðahyggju, sé Ísland betur komið
sem lítill og fámennur hreppur í 500 milljóna manna
ríkjabandalagi?
Það er ekki lengur hægt að útiloka að flokkaskipanin
eigi eftir að riðlast og nýjar einingar verði til, sem end-
urspegli þennan veruleika í samfélagi okkar með ein-
hverjum hætti.
Getur verið að þeim sem nú stefna málum í óefni á Al-
þingi sé nákvæmlega sama, þótt slík uppstokkun verði í
framhaldi af þessum umræðum?
Það er erfitt að trúa því að svo sé.
En – kannski á orkupakkamálið eftir að leiða til meiri
„byltingar“ í íslenzkum stjórnmálum en nokkurn mann
hefur órað fyrir.
Veikleikar fulltrúa-
lýðræðisins opinberast
Er hefðbundin
flokkaskipan
að riðlast?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ætti að mega treysta ein-hverju, þá ætti það að vera
vísindavefur Háskóla Íslands. En
þar segir Jón Már Halldórsson líf-
fræðingur um regnskógana í Ama-
són: „Regnskógarnir eru sagðir
vera lungu jarðar. Margir fræði-
menn telja að um 20% af nýmynd-
un súrefnis á jörðinni eigi sér stað í
Amazon-skógunum í Suður-
Ameríku.“ Fréttamenn hafa síðustu
daga vitnað í þessa speki í tilefni
skógarelda þar syðra.
Auðvitað eru regnskógarnir ekki
lungu jarðar, eins og líffræðing-
urinn ætti manna best að vita. Með
lungunum öndum við að okkur súr-
efni og öndum síðan frá okkur
koltvísýringi. En tré og aðrar
plöntur í regnskógum og annars
staðar gefa frá sér súrefni og taka
til sín (binda) koltvísýring. Verkan
þeirra er því þveröfug við verkan
lungna.
Hvaðan fær líffræðingurinn það
síðan, að 20% af nýmyndun súr-
efnis á jörðinni eigi sér stað í Ama-
sónskógi? Raunar virðist enginn
vita, hvernig þessi tala komst á
kreik, en hún er röng. Jafnvel um-
hverfisöfgamaður eins og Michael
Mann (sem haldið hefur fyrirlestra
í Háskóla Íslands) viðurkennir, að
innan við 6% af nýmyndun súrefnis
á jörðinni eigi sér stað í Amasón-
skógi. Talan lækki, játar Mann, ef í
stað skóganna er settur þar niður
annar gróður, til dæmis nytjajurtir,
en þær framleiða vitaskuld einnig
súrefni með ljóstillífun. Raunar er
líklegast, þar sem tré í skógi geta
rotnað eða eyðst á annan hátt og
þannig tekið til sín súrefni, að eng-
in (eða sáralítil) nýmyndun súrefnis
eigi sér þar stað. Líffræðingurinn
ætti einnig að vita, að megnið af
nýmyndun súrefnis í jarðar-
hjúpnum á sér stað í sjávargróðri,
aðallega svifþörungum.
Það er líka rangt, að skógareld-
arnir í Amasón séu óvenjumiklir
þetta árið. Þeir eru í meðallagi
miðað við síðustu fimmtán ár og
raunar talsvert minni en skógar-
eldar, sem geisa um þessar mundir
í Afríku og Asíu.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Falsfréttir um
regnskóga