Morgunblaðið - 28.09.2019, Blaðsíða 12

12 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. SEPTEMBER 2019
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Ímanntalinu frá 1703 kemurfram að niðursetningar vorurúmlega 15 prósent af heild-armannfölda íslensku þjóðar-
innar, eða milli átta og níu þúsund
einstaklingar. Þetta er óvenju mik-
ill fjöldi, því hlutfall niðursetninga
var aðeins tæp 5 prósent í manntali
hundrað árum síðar, 1801. Þetta
hefur því verið sérlega slæmt árið
1703, en skýringin liggur meðal
annars í því að í rúman áratug
fram að því voru mikil harðindi hér
á landi og sum þau ár var hreinlega
hungursneyð á einhverjum svæð-
um. Mannfellir mikill og fiskveiðar
bregðast algerlega á Norðurlandi
og Norðausturlandi,“ segir Sigríður
Hjördís Jörundsdóttir doktorsnemi
í sagnfræði sem ætlar nk. mánudag
að halda erindi á Borgarbókasafn-
inu í Spönginni um rannsókn sína á
niðursetningum en hún beinir sjón-
um sínum að ómögum sem mann-
talið 1703 greinir frá.
„Í því manntali eru lýsingar á
ástandinu á fólkinu í Þingeyjar-
sýslu, Múlasýslu og yfir í Skafta-
fellssýslu. Þar er sagt frá því að
fólk gangi um klæðalítið og illa
nært, það hafi ekki að neinu að
hverfa. Í jarðabókinni er mikið af
býlum sem fara í eyði á þessum
tíma á þessum svæðum og afleið-
ingin er sú að margt fólk er sett á
sveit. Þegar ástandið var hvað
verst á þessum verstu svæðum, þá
gafst fólk hreinlega upp og leitaði
annað í von um eitthvað betra, en
fékk lítið betra því ástandið var alls
staðar slæmt. Vestfirðir virðast
hafa sloppið að mestu leyti, nema
víða í Norður-Ísafjarðarsýslu, þar
var fiskleysi, en heimræði hverfur á
mjög mörgum bæjum á þessum
tíma, sem var mjög stór hluti í lífs-
viðurværi almennings á annesjum.“
Barnmargir þurfabændur
Mörgum dettur í hug börn og
gamalmenni þegar þeir heyra orðið
niðursetningur, en meðal ómaga
var líka fólk á besta aldri.
„Aldurssamsetningin er þannig
að tiltölulega fáir eru í allra yngsta
aldursflokknum, til fimm ára, því
þau allra yngstu voru látin vera hjá
foreldrum sínum eins lengi og hægt
var. Eldri börnin frá fimm ára til
fimmtán ára eru mörg sem og gam-
almenni. Í manntalinu 1703 er líka
ungt fólk milli tvítugs og þrítugs,
sem virðist ekki fá vist þó vinnu-
fært sé, og engin úrræði önnur en
vera ómagi sveitar sinnar. Það er
tekið fram að sumir geti unnið en
fái enga vinnu.“
Sigríður segir að í sumum
hreppum sé ótrúlega margt skráð
um heilsufar niðursetninga og
hversu lengi þeir eigi rétt á að vera
í viðkomandi hreppi.
„Niðursetningarnir virðast oft-
ast hafa verið þeir sem eru á barns-
aldri eða þeir sem eru veikir á ein-
hvern hátt. Framfærslukerfið á
þessum tíma var þannig að ómagar
skiptust í einka- og sveitarómaga
auk þurfabænda, sem fengu aðstoð
í einhvern tíma. Þeir voru oft barn-
margir og það var stundum leyst
með því að láta bóndann fá styrk
heim til sín svo hann gæti haft
börnin hjá sér, eða að aðrir bændur
tóku slík börn til sín í niðursetu.“
Flutt mikið veik og karlæg
Sveitarómagar voru ýmist
niðursettir eða færðir á milli bæja,
eða þeir færðu sig sjálfir á milli, en
það átti helst við um vinnufæra
ómaga.
Í hverjum hreppi var ákveðinn
fjöldi lögbýlisbænda og þeim var
skylt að hjálpast að við að sjá fyrir
þeim einstaklingum sem gátu ekki
séð fyrir sér sjálfir, eða höfðu eng-
an innan sinnar fjölskyldu sem gat
séð um þá. Ég fann dæmi um konu
í Húnavatnssýslu, Katrínu Guð-
mundsdóttur, sem skráð er mikið
veik og karlæg og dæmd á Engi-
hlíðarhrepp, til 3 ára tiltölu, og sagt
er frá því að hún hafi verið flutt
með veikum hætti af þremur
einstaklingum. Hún er greinilega
mikið veik, rúmliggjandi, en samt
er verið að flytja hana, sem hefur
greinilega verið þó nokkur fyr-
irhöfn, og þeir þrír sem settir eru í
það verk sinna ekki öðrum störfum
á meðan.
Í jarðabókinni er sagt frá kost-
um og göllum lögbýlanna og þar er
talað um að þessi flutningur á fólki
milli bæja sé íþyngjandi fyrir við-
komandi bæ. Oft var það vegna
þess að ár voru erfiðar yfirferðar,
eða hraun eða annað sem gerði
flutninga á fólki erfiða. Oft er talað
um að mest veiku einstaklingarnir
séu á við einn og hálfan eða tvo
ómaga, til dæmis þeir sem eru
mjög veikir á geði, fatlaðir eða
langveikir og þurfa mikla umönnun.
Þetta er samfélag þar sem ætlast
er til að ætt eða fjölskylda sjái um
sína, en stundum var enginn ætt-
ingi fyrir hendi, eða mögulega
treysti fólk innan fjölskyldu sér
ekki til að sjá um mikið veikt fólk.“
Ómagar voru lægst settir allra
í samfélaginu, eini réttur þeirra var
að fá málsverð og húsaskjól þar
sem þeir voru settir niður. „Sam-
félagið var að berjast við að bjarga
því sem bjargað varð. Í Evrópu eru
víða á þessum tíma settar á lagg-
irnar stofnanir fyrir einstaklinga
sem geta ekki séð um sig sjálfir, en
hér var ekkert slíkt um aldamótin
1700. Reyndar var vísir að holds-
veikraspítölum í hverjum fjórðungi,
en aðeins örfáir einstaklingar voru
þar.“
Ég hefði sjálf verið ómagi
Sigríður segir að hún sjálf sé
nánast sjónlaus og að hún hefði án
efa verið ómagi á þessum tíma.
„Því það kemur oft fram í
skráningu ómaga að þeir séu blind-
ir eða sjónlitlir. Við getum því
þakkað fyrir framfarir, gleraugu,
blindraletur og fleira sem forðar
okkur sjónlitlum frá því að vera
bjargarlaus,“ segir Sigríður og tek-
ur fram að rannsókn hennar á nið-
ursetningum sé hluti af stærra
verkefni, sem snýst um að skoða
þær heimildir sem til eru frá fyrsta
hluta átjándu aldar, manntalið og
kvikfjártal frá 1703 sem og jarða-
bók.
„Þar rannsökum við undir-
stöður landbúnaðarsamfélagsins,
fjölskyldur og heimilisbúskap á Ís-
landi í byrjun 18. aldar. Framtíðar-
sýn okkar sem stöndum að því
verkefni er að gera þetta að síðu
þar sem fólk getur flett upp ein-
stökum bæjum og fengið upplýs-
ingar um stöðuna. Slóðin er
www.1703.hi.is.“
Niðursetningum fjölgaði í harðæri
Að verða niðursetningur
var eitthvað sem fólk
forðaðist af öllum mætti,
því þá var einstaklingur-
inn upp á sveitunga sína
kominn með framfærslu
og meðferðin var ekki
alltaf góð. Sigríður Hjör-
dís Jörundsdóttir sagn-
fræðingur hefur rann-
sakað ómaga sem sagt er
frá í manntalinu frá
árinu 1703.
Morgunblaðið/Eggert
Sagnfræðingur Sigríður Hjördís segir vafalítið að hún hefði verið ómagi ef hún hefði fæðst á 18. öld, því hún er sjónlítil.
Ljósmynd/Skógasafn
Niðursetningur Ingveldur Þor-
steinsdóttir vinnukona (1843-1914).
Kom úr Eyvindarhólasókn 1870,
vinnukona í Suðurvík til æviloka.
Niðursetningur í Suðurvík, Reynis-
sókn, Skaft. 1910.
Sigríður segir frá rannsóknum sínum
á ómögum sem manntalið 1703
greinir frá nk. mánud. 30. sept. kl.
17:15 á Borgarbókasafninu í Spöng í
Grafarvogi. Erindi hennar nefnist
„Fluttir, færðir og niðursettir, ómag-
ar við upphaf 18. aldar“.
Greint verður frá því hvernig þessi
hópur var samsettur ásamt því að
skoða dæmi um fyrirkomulag hreppa
á framfærslu ómaga á þessum tíma.
Aðgangur ókeypis og öll velkomin.
Erindi Sigríðar á mánudag
„Fluttir, færðir
og niðursettir“
Rafgeymaþjónusta
Opið mánudaga til fimmtudaga kl. 7.45-17.00, föstudaga kl. 7.45-16.00
Flatahrauni 7 | 220 Hafnarfirði | Sími 565 1090 | www.bjb.is
SAMEINUÐ GÆÐI
Þýsk gæði
Bir
tm
eð
fyr
irv
ar
au
m
pr
en
tvi
llu
r.
He
im
sfe
rð
ir
ás
kil
ja
sé
rr
étt
til
lei
ðr
étt
ing
aá
slí
ku
.A
th.
að
ve
rð
ge
tur
br
ey
st
án
fyr
irv
ar
a.
595 1000
Ljubljana
3. október í 3 nætur Verð frá kr.
59.995
HELGARFERÐ
„Þetta ofanskrifað búandi fólk
nærir sig og sína á litlri [svo]
mjólk, sölvum og smærum, og fisk-
korni, þegar fiskast vetur og sum-
ar, og er einum guði kunnugast,
hvað það hefur liðið og þolað í
nokkur umliðin ár af svengd fisk-
leysisins vegna og misbrests mál-
nytjunnar [svo], hvað grasormurinn
hefur helst orsakað í tvö ár, og eru
nú allir þessir bændur auðmjúklega
umbiðjandi, fyrst guð almáttugan
og konunglegt yfirvald að veita sér
ásjá í Jesú nafni. Ofan og framan-
skrifað fólkregistur í Reyniskálki
hér í Mýrdal er rétt samanskrifað,
karlmanna og kvenna, ungra og
gamlra[svo], fjöldi og aldur, eftir
því sem nú á sig komið er og næst
hefur orðið komist um aldurinn. ...
Alt þetta fólk mjög klæðlítið og
sumt af því holdljett.“
Vestur-Skaftafellssýsla
Ástandslýsing
manntal 1703
Allt um sjávarútveg