Morgunblaðið - 04.12.2019, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 4. DESEMBER 2019
Nýbýlavegur 8 – Portið, sími 847 1660, www.bambus.is, bambus@bambus.is
bambus.is bambus.is • Opið mánudaga og fimmtudaga frá kl. 10-14
LEIKFÖNG
úr silki
Lækjargata 34a / 220 Hafnarfjörður
Erum með samning við
júkratryggingar Íslands
á sérsmíðuðum skóm
Komdu strax í dag
Við erum hér til að aðstoða þig! -
S
-
Veiðar voru fyrst heimilaðar 1790 að
kröfu bænda. Þá leyfði konungur
veiði á 20 törfum úr þingeysku hjörð-
inni, en kýr og kálfar friðuð. 1794 var
Múlasýslum bætt við veiðisvæðið og
gefið leyfi til tarfaveiða næstu þrjú
ár. Árið 1817 var send hingað út til-
skipun þar sem heimilaðar voru veið-
ar hreindýra árið um kring. Sú til-
högun gilti að mestu til 1888 en þá
voru veiðar bannaðar frá 1. janúar til
júlíloka. Árið 1900 var við tekið að
friða hreindýr næstu 10 ár. Þau lög
voru endurnýjuð nokkrum sinnum til
1940 en þó gleymdist tvisvar að sam-
þykkja lagafrumvörp þannig að „göt“
komu í þessa friðun.
Árið 1939 var flutt frumvarp um
friðun hreindýra og eftirlit með þeim
og var frumvarpið byggt á tillögum
Helga Valtýssonar kennara og rithöf-
undar sem lengi hafði barist fyrir
verndun hreindýra; segja má að hann
og Birgir Thorlacius ráðuneytisstjóri
hafi verið lykilmenn um þessa laga-
setningu og framkvæmd hennar
Hér er rakin saga hreindýraallt frá því þau voru flutttil landsins síðla á 18. öldog til nútímans, tegund-
inni og einkennum hennar lýst, að-
dragandi innflutnings reifaður,
fjallað um sambýli manna við dýrin,
þrifnað þeirra í landinu, viðhorf til
þeirra, veiðar og veiðiþjófnað, til-
raunir til að
koma upp
hreindýra-
búskap af ýmsu
tagi; þetta er
vel og skipulega
skrifað en kafl-
inn um nytjar
mætti vera ítar-
legri; nokkrar
innskotsgreinar
víkja að nytjum og nokkrar myndir
eru af hlutum og flíkum úr horni og
skinni; ég held að margt sé á döfinni í
þeim efnum.
Mestur hluti 18. aldar var Íslend-
ingum óhagfelldur og þá datt mönn-
um í hug að styrkja búskap hér á
landi með innflutningi hreindýra.
Ekkert varð úr fyrr en 1771 að 14 dýr
voru flutt til Vestmannaeyja og þrif-
ust þar illa, voru flutt upp á land og
vesluðust þar smám saman upp; síð-
ast er vitað til sex dýra í Fljótshlíð
1777, en það ár voru 30 dýr send frá
Finnmörku til Hafnarfjarðar. Sjö dýr
drápust á leiðinni en hinum var
sleppt og gengu þau á Reykjanesi;
síðustu dýrin af þeim stofni drápust
eða voru drepin eftir 1930. Þriðja
skipið kom með 35 dýr til Akureyrar
árið 1784 og var þeim stefnt upp í
Vaðlaheiði. Þessi stofn varð að tals-
verðri hjörð á heiðum Þingeyjar-
sýslna og heimildir eru um dýrin allt
fram undir 1940 að þau hurfu, sumir
telja að þau hafi sameinast austfirska
stofninum sem óx af 35 dýrum sem
skipað var á land í Vopnafirði 1787.
Þaðan er sú hjörð vaxin sem nú prýð-
ir öræfin eystra. Vopnafjarðarskipið
átti að hafna sig á Hofsósi, en komst
ekki þangað sökum íss. Enginn veit
hvort dýrin hefðu plumað sig á
Tröllaskaga.
Dýrin sem hingað voru flutt voru
að einhverju leyti tamin. Þau voru af
grein túndruhreina, en aðrar greinir
eru eyja- og skógarhreinar, en allt
mun þetta vera sama ættin, grá- og
brúntóna á litinn, með svartar klaufir
og tignarleg horn. Sá sem orti Völs-
ungakviðu hina fornu hefur dáðst að
hjartardýrum: „Svo bar Helgi/ af
hildingum/ sem íturskapaður/ askur
af þyrni/ eða sá dýrkálfur/ döggu
slunginn,/ er efri fer/ öllum dýrum/ og
horn glóa/ við himin sjálfan.“ Þetta er
einstaklega fögur myndlíking sem
hæfir ljómandi vel hreindýrum.
Það kom fljótt í ljós að bændur
voru ekki hrifnir af þessari sendingu,
þeim þótti sem dýrin væru aðgangs-
hörð við haga og túnskækla og spilltu
fjallagrösum sem voru mikilvægt
búsílag. Það er síðan til marks um
breytta lífshætti þegar dýrunum
fjölgaði upp úr 1940 að fáir kvörtuðu
þá undan því að þau ætu grösin.
næsta áratug. Birgir varð ráðuneytis-
stjóri í nýstofnuðu menntamálaráðu-
neyti 1947 ásamt forsætisráðuneyt-
inu og fylgdu málefni hreindýra með
honum inn í menntamálaráðuneytið
og voru þar uns umhverfisráðuneyti
var stofnað. Eftirlitsmaður var skip-
aður með hreindýrastofninum 1940
og upp úr því stækkaði hjörðin ár frá
ári þótt vissulega hafi stundum verið
slík harðindi að dýr féllu úr hungri.
Heimilað var að veiða 540 tarfa tíma-
bilið 1941-53 en 413 voru felldir.
Friðunin frá 1901-40 skilaði litlu,
líklega vegna veiðiþjófnaðar; margar
ljótar sögur eru í bókinni um fram-
göngu veiðiþjófa og viðskilnað. Ný
lög, sett af meiri alvöru og eftirfylgni,
skiluðu því að stofninn óx hratt og frá
1953 voru veiðar leyfðar á ný. Gefinn
var út kvóti árlega, bundinn við sveit-
arfélög; 1954-69 fengu 12 hreppar
veiðirétt á skilgreindum fjölda, 13 frá
1957; 1956-59 fengu sportveiðimenn
að fella samtals 350 dýr.
Veiðar voru bannaðar 1970-71, en
heimilaðar á ný 1972 enda var stofn-
inn þá talinn vera um 4.000 dýr. 1972-
80 fengu sveitarfélög kvóta og hafði
fjölgað úr 13 í 32, 1981-90 í 34. En
kvótinn var sveiflukenndur; 1988
mátti t.d. fella 330 dýr, en 1.100 árið
1983.
Breytingar voru gerðar 1990 og
tóku þær gildi árið eftir og var enn
miðað við sveitarfélög en 1992 var bú-
svæðum hreindýra skipt upp í 9 veiði-
svæði og kvótanum raðað á þau og
veiðileyfi síðan seld. Umsóknir um
þau eru fleiri en hægt er að anna. Síð-
astliðið ár var heimilt að veiða 1.061
kú og 389 tarfa en um það sóttu 3.176.
Öll framkvæmd þessara mála virðist
vera í föstum skorðum og öll umsýsla.
Þetta er mikil og áhugaverð grein-
argerð sem rakin er í tímaröð og hér
að ofan er stiklað á stóru og mörgu
sleppt. Sögunni vindur greiðlega
fram og innskotsgreinar með marg-
víslegum frásögnum, ekki síst veiði-
sögum, eru krydd og hafa eigin rödd
með ýmsum blæbrigðum. Ekki var
t.d. vopnabúnaður góður hið fyrra
fallið en nú til fyrirmyndar. Þetta er
ritrýnd bók sem þýðir að jafnaði að
stíllinn er ópersónulegur þar sem
ýmsir hafa komið að orðfæri og fram-
setningu sem veldur því að megin-
málið er þá yfirleitt fátækt af gildis-
hlöðnum orðum og skoðunum; mér
finnst að höfundur sem er jafn hand-
genginn efni sínu og Unnur Birna og
ber svo mikla virðingu fyrir því megi
alveg láta sitt persónulega ljós skína!
Umbrot er tilbrigðasamt, textinn er
víða tvídálka, spássíur eru sums stað-
ar breiðar og rúma vel myndir sem
margar eru listilega góðar og ótrú-
lega fjölbreyttar miðað við umfjöll-
unarefnið sem er svo sérstakt. Ekki
hnaut ég um prentvillur. Töflur eru
til skýringarauka og samantektar og
góðar skrár í bókarlok; í tilvísana-
skránni eru ýmsar upplýsingar sem
bæta við meginmálið. Bókin er sem
sé prýðilega búin að heiman. Hún er
fallegur prentgripur.
Öræfanna prýði
Morgunblaðið/Kristinn
Hreindýrasaga Unnur Birna Karlsdóttir rekur sögu hreindýra í nýrri bók
sinni, þar sem sögunni „vindur greiðlega fram,“ að sögn gagnrýnanda.
Fræði
Öræfahjörðin. Saga hreindýra
á Íslandi bbbbn
Eftir Unni Birnu Karlsdóttur.
Sögufélag, 2019. Innbundin, 238 bls.
SÖLVI
SVEINSSON
BÆKUR
Sigurlína Brandsdóttir erdugleg en nokkuð sein-heppin ung íslensk konasem í óðagoti og tilfinninga-
uppnámi ákveður að yfirgefa litlu
Reykjavík rétt fyrir aldamótin 1900.
Í Reykjavík er Sigurlína lítil í litlum
bæ, en eins og faðir hennar varar
hana við þá verður hún enn minni í
öngþveitinu sem einkennir New
York enn þann dag í dag: „minna en
núll“.
Það er saga Sigurlínu, eða Selenu
Branson eins og hún er kölluð vest-
anhafs, sem rakin
er í Delluferðinni
eftir Sigrúnu
Pálsdóttur.
Sigurlína er dótt-
ir umsjónar-
manns Forn-
leifasafnsins, sem
á þessum tíma
var á lofti þing-
hússins, og kynn-
ist hún í gegnum
föður sinn göml-
um munum og um leið sögu Íslands,
en frásögn höfundar gefur einmitt
góða innsýn í tíðaranda loka næst-
síðustu aldar, bæði í litlu Reykjavík
og í hinni þá ört vaxandi stórborg,
New York.
Sigrún Pálsdóttir segir ekki síður
skemmtilega frá ævintýrum hinnar
uppátækjasömu Sigurlínu, sem
áskotnast aldagamall beltissproti
fyrir mistök og ferðast með hann yf-
ir Atlantshafið í leit að ævintýri. Í
öngþveiti New York hrekst Sigur-
lína frá einni saumastofu til ann-
arrar og áttar sig á því að faðir
hennar hafði haft rétt fyrir sér með
það að hún yrði minni og ómerki-
legri en hún væri í raun. Beltissprot-
inn, sem hún hefur í fórum sínum
öllum stundum, veitir henni ákveðið
öryggi en þó um leið angist, vegna
þess að hann tilheyrir í raun íslenska
Þjóðminjasafninu, sem er í umsjá
föður hennar. Sigurlína velkist í vafa
um hvort hún eigi heldur að halda
honum eða henda, en örlögin grípa í
taumana þegar töskunni hennar er
stolið og beltissprotanum með. Upp
hefst eltingarleikur mikill, þar sem
Sigurlína er ýmist að elta beltis-
sprotann eða að reyna að hlaupast
undan örlögum sínum.
Tilgangur tíðra innlita á fundi
ráðamanna í Reykjavík er nokkuð
óljós allt þar til í lok sögunnar þegar
allt kemur þetta heim og saman, en
þessi hliðarspor höfundar eru afar
snjöll þegar lesendur átta sig á til-
gangi fundanna og hlutverki tiltek-
ins fundargestar í ákvörðun Sigur-
línu um að halda utan. Þá er endir
sögunnar spennandi og gefur les-
endum færi á að ákvarða sjálfir
hvaða örlög bíða ungu konunnar í
safninu í litlu Reykjavík.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Seinheppin Saga hinnar seinheppnu Sigurlínu, eða Selenu Branson eins og
hún er kölluð vestanhafs, er rakin í Delluferðinni eftir Sigrúnu Pálsdóttur.
Minna en núll
Skáldsaga
Delluferðin bbbmn
Eftir Sigrúnu Pálsdóttur.
JPV útgáfa, 2019. Innb. 180 bls.
ÞORGERÐUR ANNA
GUNNARSDÓTTIR
BÆKUR