Fréttablaðið - 03.01.2020, Blaðsíða 11

Í DAG
Þórlindur
Kjartansson
Til úthlutunar úr sjóðnum 2020
eru um 57 milljónir króna.
Kynntu þér málið á landsvirkjun.is.
Umsóknarfrestur er til 13. janúar 2020.→
→
ERT ÞÚ AÐ RANNSAKA
ORKU OG UMHVERFI?
Náttúrulegir orkugjafar, ný nálgun og
hugvitsamlegar lausnir móta orkuvinnslu
framtíðarinnar. Við óskum eftir umsókn um
til Orkurannsóknasjóðs Landsvirkjunar
sem veitir styrki til rannsókna á sviði
umhverfis- og orkumála.
Hið alíslenska súkku-laði Hraun hefur verið hluti af minni tilveru frá því ég fyrst man eftir mér. Það
er engin tilviljun að Hraunið hafi
staðið af sér alþjóðlega samkeppni
í alla þessa áratugi. Það er eitthvað
óviðjafnanlegt við Hraun sem mun
aldrei verða leikið eftir. Kannski er
ekki hægt að búa til súkkulaði eins
og Hraun nema maður hafi verið í
íslenskri útilegu í tjaldi eða tjald-
vagni og drukkið íslenska kókó-
mjólk og borðað rækjusamlokur
frá Sóma. Hraunið á sér sérstakan
stað í þjóðarsálinni.
En þrátt fyrir sína séríslensku eig-
inleika og rótföstu tilvist í íslenskri
menningu þá hefur Hraunið ekki
farið alls kostar varhluta af alþjóð-
legri þróun og kapítalískri neyslu-
hyggju. Framleiðslan á Risa-Hrauni
var ekki eina byltingin, heldur
hefur tilkoma Hraunbitanna
líklega valdið stærstu straum-
hvörfunum í tilvist þeirra. Ekki
þykist ég vita nákvæmlega hvaða
markaðsrannsóknir lágu upphaf-
lega á bak við þróun vörunnar
út í bitaformið. Mér finnst ekki
ósennilegt að stjórnendur Góu hafi
orðið þess áskynja að það tíðkaðist
víða að skera Hraun niður í smærri
bita til útdeilingar í veislum. Hið
stökka eðli Hraunsins gerði það þó
að verkum að slíkum aðgerðum
gat fylgt leiðinlegur subbu skapur
þar sem mylsna og brot af súkku-
laði áttu það til að skjótast undan
niðurskurðarhnífum út um öll gólf.
Hvort sem það var ætlunin eða ekki
þá komu Hraunbitarnir mjög vel til
móts við þetta neyslumynstur.
Með tilkomu Hraunbita í kassa
var því hægt að bera á borð í
veislum litla skammta af súkku-
laðinu vinsæla án þess að hófsemd-
arfólk þyrfti að ráðast til atlögu
við heila stöng. Þannig gat pena
og neyslugranna fólkið stungið
upp í sig einum mátulegum bita,
en börn og aðrir minna þroskaðir
menn gátu vælt út annan og jafnvel
þriðja bitann. Hraunbitar í lokan-
legum öskjum virtust því vera hin
fullkomna lausn fyrir hagsýnan og
heilsusamlegan heimilisrekstur.
Allt er gott í hófi.
Rannsókn á Hraunbitum
En síðari tíma rannsóknir mínar,
ásamt margra ára reynslu, hafa
hins vegar gefið mér tilefni til þess
að ætla að neyslumynstur á Hraun-
bitum hafi víða farið í aðrar áttir en
upphaflegar áætlanir stóðu til. Það
er til dæmis algengt að pakkningar
af Hraunbitum, sem ætlaðar eru
til varðveislu uppi í skáp eða hóf-
semdarlegrar neyslu á löngu tíma-
bili, hljóti allt önnur örlög. Það mun
ekki óalgengt að slíkar pakkningar
hreinlega klárist skyndilega án
þess að vitað sé til þess að tekin hafi
verið upplýst ákvörðun um að þeir
skyldu kláraðir. Það kveður jafnvel
stundum svo rammt að, að kassar
af Hraunbitum klárist þrátt fyrir að
tekin hafi verið bjargföst ákvörðun
um að borða þá einmitt alls ekki og
slíkar ákvarðanir staðfestar með
háfleygum heitstrengingum. Það
gerist bara samt. Og enginn veit af
hverju.
Jú, á yfirborðinu er augljóst hvað
það er sem gerist. Hönd læðist ofan
í kassa, krækir í bitann, ber hann
að munni. Tennur maula hann
niður og áður en honum er kyngt
hefur höndin aftur vegferð sína
ofan í kassann til að sækja þann
næsta. Þannig gerist þetta koll af
kolli þangað til ekkert er eftir nema
mylsnan í botninum. Þeir sem
hafa mikla sjálfsstjórn henda þá
kassanum en aðrir leyfa sér þann
munað að safna mylsnunni saman
í lófann og gleypa hana líka. Þeir
eru hvort sem er búnir að borða svo
marga bita að það munar ekki um
smælkið. Óþarfi að fara að bæta
matarsóun ofan á ofneysluna á
umhverfissakaskránni.
Einfalt en erfitt
Við áramót ætla margir sér að bæta
ráð sitt með einum eða öðrum
hætti. Flest markmiðin snúast
annars vegar um að byrja á eða gera
meira af einhverju æskilegu, og
hins vegar að hætta eða gera minna
af einhverju óæskilegu.
Allt virkar það sáraeinfalt. Við
einfaldlega ákveðum að gera eitt-
hvað og gerum það svo. Lesum fleiri
bækur, hlaupum fleiri kílómetra,
heimsækjum oftar ættingja. Það
er ekki flókið. Jafnvel enn þá ein-
faldara er að hætta að gera eitthvað.
Það þarf ekki einu sinni að gera
neitt til að ná slíkum markmiðum,
bara að reykja ekki sígaretturnar,
borða ekki sælgætið, drekka ekki
bjórinn, hanga ekki í tölvunni. Það
er beinlínis fyrirhöfn fólgin í því að
brjóta áramótaheitið; að gera eitt-
hvað sem ekki stendur til að gera í
staðinn fyrir að sleppa því.
En mannskepnan er flókið
fyrirbæri og lýtur ekki alltaf stjórn,
jafnvel ekki sinni eigin. Alls konar
hversdagslegir hlutir eru hannaðir
sérstaklega til þess að koma upp á
milli meðvitaðra ákvarðana okkar
og ómeðvitaðra langana. Sam-
félagsmiðlar eru hannaðir eins og
spilakassar til að ræsa þörf eftir
spennu og viðurkenningu, matvara
er stútfull af efnum sem gera okkur
erfiðara að hafa stjórn á neyslunni
og streymisveiturnar eru forritaðar
til þess að halda okkur sem lengst
límdum við skjáinn.
Þetta eru þó smávægileg við-
fangsefni miðað við það sem gerist
þegar fólk festist í viðjum alvar-
legrar fíknar í vímuefni og sterk lyf.
Slík fíkn getur á undraskömmum
tíma farið langt með að leggja líf
fólks í rúst. Þess konar hörmungar
fara ekki í manngreinarálit og geta
breytt hverjum sem er í óþekkjan-
lega útgáfu af sjálfum sér.
Sá sem ætlar sér að ná jafnvel
hinu einfaldasta áramótaheiti eða
markmiði ætti því ekki endilega að
trúa því að viljinn sé allt sem þarf.
Það er erfitt að breytast og getur
verið sársaukafullt að slíta sig úr
viðjum vana og fíknar. Ástæðan
fyrir því að flestar heitstrengingar
um áramót fara forgörðum er ekki
sú að fólkið sjálft sé viljalaust,
heldur einmitt að þær eru í eðli sínu
erfiðar. Og það er ekki merki um
aumingjaskap þegar fólk verður
alvarlegri fíkn að bráð. Engum er
greiði gerður með því að halda að
slíkt geti ekki komið fyrir hann
sjálfan eða einhvern honum
nákominn.
Enga uppgjöf
Áramót eru eins og önnur tímamót
góð til þess að skoða sjálfan sig og
setja markmið. En þótt mörg þeirra
séu einföld þýðir það ekki endi-
lega að þau séu auðveld. Meira að
segja einföldustu ákvarðanir eins
og að borða ekki Hraunbitana úr
kassanum í skápnum geta farið út
um þúfur þrátt fyrir góðan vilja
og einbeittan ásetning. Líklega
skiptir mestu að sýna sjálfum sér
skilning en þó ekki of mikinn
heldur strengja þess umfram allt
heit að gefast aldrei endanlega upp
í þeirri viðleitni að verða skárri
manneskja.
Hver ákvað að klára Hraunbitana?
Með tilkomu Hraunbita í
kassa var því hægt að bera á
borð í veislum litla skammta
af súkkulaðinu vinsæla
án þess að hófsemdarfólk
þyrfti að ráðast til atlögu við
heila stöng.
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 11F Ö S T U D A G U R 3 . J A N Ú A R 2 0 2 0