Bændablaðið - 15.12.2016, Síða 68

68 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2016
MENNING&LISTIR
Mikil ástæða er til að þakka
frásögn Páls Imsland í síðasta
Bændablaði um litskrúðugar
og hornprúðar kindur Jökuls á
Ósabakka. Þetta er efni sem fjöl-
margir lesendur hafa ánægju af
að lesa.
Mér verður þetta hins vegar til-
efni til að rifja upp eldri minningar
sem auðvelt er að tengja þessum
skrifum.
Við sem teljum okkur eitthvað
kunna í erfðafræði og setjum því oft
okkar hluti fram á þann hátt, mest af
gömlum vana, þekkjum að golsu-
botnótti liturinn er vel þekkt erfða-
fræðilega. Fyrirbæri sem og kemur
fram í sauðfé þegar í svokölluðu A
sæti er annar erfðavísirinn fyrir botn-
óttu en hinn fyrir golsóttu.
Um 1970 birtir Stefán
Aðalsteinsson doktorsritgerð sína
um erfðir sauðalita. Þar lýsir hann
fyrstur manna kerfi sem gerir grein
fyrir erfðum mismunandi sauðalita.
Hann varð fyrir þetta verk heimspáfi
í þessari grein fræðanna og bar þann
titil með sæmd meðan honum entist
aldur.
Allt frá því að byrjað var að skil-
greina einstaka erfðavísa hjá búfé
uppúr 1900 beindist athyglin ekki
hvað síst að því að skilgreina gen
að baki augljósustu eiginleikanna
lita og horna hjá búfé. Fjöldi heims-
þekktra erfðafræðinga fékkst því við
slíkar rannsóknir hjá ólíkum búfjár-
tegundum. Erfðum á litum sauðfjár
gekk öllum illa við að koma saman
í skothelt kerfi þar til Stefán kom
til sögunnar. Við að koma upp slíku
kerfi þarf bæði að gera sér grein fyrir
hvaða erfðavísar koma við sögu og
í framhaldi af því hvernig erfðum
þeirra er háttað og síðan hvernig
þeir skipa sér í ólík erfðavísasæti.
Stefán er sá fyrsti sem leysir það
púsluspil. Eitt af því var að átta sig
á að í svonefndu A sæti sem fer með
eins kona yfirstjórn litanna er að
finna mörg mismunandi gen þó að
hjá hverjum einstaklingi séu aðeins
tvö til staðar hverju sinni. Stefán
fann sex mismunandi gen í þessu
sæti hjá íslensku fé. Ég minn-
ist frá háskólafyrirlestrum á Ási
sagði kennarinn gamansögu af tíma-
mótadeginum í lífi Samson Berge
sem var prófessor í kynbótafræði
í Ási um áratuga skeið og þannig
aðalkennari Stefáns á sínum tíma en
kennarinn hafði verið aðstoðarmað-
ur Berge þegar sagan gerðist. Stóri
dagurinn í hans lifi var einmitt þegar
fyrsta golsubotnótta lambið fæddist.
Fögnuðurinn var mikill hjá kallin-
um þó að þrautin reyndist þyngri
að útskýra fullkomalega erfðirnar .
Golsubotnótti liturinn verður því
til þannig að golsótti liturinn kemur
frá öðru foreldrinu og sá botnótti frá
hinu. Þetta er öfugt við ýmsa aðra
liti þegar liturinn sem afkvæmið ber
ræðst af framlagi annars foreldris-
ins. Þessi litur hefur því eðlilega
ætíð verið sjaldséður hjá íslensku
fé. Eittvað af svona fé hefur að vísu
áður af eigendum verið skilgreint
sem golsótt.
Fjölbreytni erfðaefnis hefur
aukist með tilkomu sæðinga
Með tilkomu sæðinga hefur fjöl-
breytni erfðaefnis oft aukist í
hjörðunum vegna þess að áður var
algengt að aðeins annan þennan aða
hvorugan þennan lit væri að finna.
Öðru hvoru hafa verið á stöðun-
um hrútar sem erfðu annan hvorn
þessara lita. Nú er meira að segja að
finna á stöðunum hrúta sem eru arf-
blendnir fyrir annað hvort golsóttu
eða botnóttu þ.e. báðum litunum.
Mig langar að segja af því þegar
ég tel mig fyrst sjálfan hafa séð
golsubotnótta kind með fullri vissu.
Fyrir margt löngu var á sæðinga-
stöðvunum hrútur sem hét Gosi
83-894, sem samt mögulega ein-
hver minnist þó að hann yrði aldrei
í flokki stóru spámanna stöðvanna
í ræktunarstarfi. Hrútur þessi var
arfblendinn botnóttur. Haustið
sem lömb voru undan honum eftir
sæðingar á Vesturlandi var ég að
skoða lömb vestur í Staðarsveit. Þá
kemur í hendur mér hrútlamb sem
mér er sagt undan Gosa og mér virð-
ist svartgolsótt. Ég sagði bónda strax
að hann mundi ekki plata mig svona,
lambið væri áreiðanlega rangfeðr-
að. Hann vildi með sinni hógværð
samt ekki viðurkenna mistökin. Ég
bað hann þá að snúa lambinu við
þannig að sjá mætti kvið lambsins.
Þar blasti við að lambið var golsu-
botnótt og varð ég að draga fyrri
fullyrðingu til baka. Hrúturinn var
þokkalegt lamb þannig að ég lagði
að bónda að setja hann á og nota til
gemlinganna næsta vetur þannig að
fullreyna mætti lit gripsins. Þetta var
gert. Vorið eftir fæddist talsverður
fjöldi gemlingslamba undan hrútnum
og allnokkur af öðrum lit en hvítum.
Muni ég rétt var litur þeirra nánast
alveg eftir bókinni, annar helmingur-
inn golsóttur og hinn botnóttur.
Síðan hef ég séð talsverðan fjölda
lamba með golsubotnóttan lit. Að
lokum langar mig að segja af einu
lambi með þennan lit sem ég sá fyrir
allmörgum árum og hafði orðið til
fyrir sérstakan misskilning. Eins og
allir þekkja eru nöfn sauðalita tals-
vert mismunandi eftir landsvæðum
og getur valdið misskilningi. Þegar
þetta gerðist var á stöðvunum í notk-
un hrútur sem bóndi hafði ályktað út
frá nafni að væri golsóttur. Hann átti
forláta svartgolsótta ær og vildi auka
líkur á að fá fallega golsótt lamba
að vori og lét sæða ána með sæði
úr hrútnum. Um vorið fæddist lamb
sem talið var golsótt. Um haustið
kom lambið til skoðunar hjá mér
og af því að ég vissi að faðirinn var
botnóttur að lit fór ég að huga nánar
að lit lambsins og var það þá eins og
ekki var svo ólíklegt mjög greinilega
golsubotnótt.

Jón Viðar Jónmundsson
Í framhaldi frásagnar
af fénu á Ósabakka
Nýrúin svartgolsubotnótt kind séð frá hlið. Litaröndin sem eftir verður á golsubotnóttu fé þar sem litaskilin eru bæði
hrútur.
Sjötta
Davíðsbók
Út er komin Sjötta Davíðsbók eftir
Davíð Hjálmar Haraldsson.
Davíð Hjálmar Haralds-
son er snillingur í meðferð
hefðbundins ljóðforms.
Það þekkja þeir sem lesið
hafa fyrri bækur hans,
sem hann kýs að nefna
Davíðsbækur I-V.
Þessi bók, sem er sú
sjötta í röðinni, er þar síst
undantekning. Í bókinni
eru sextíu og sex ljóð, ort
um jafnmargar plöntur úr
íslenskri náttúru. Hverju
ljóði fylgir mynd sem höf-
undurinn hefur tekið af
plöntunni. Þetta samspil
ljóða og mynda er einstakt.
Myndirnar eru vandaðar,
lifandi og fallegar og ljóð-
in undirstrika tilfinningar
höfundarins, ást hans á
jarðargróðrinum og auga
fyrir fegurð blómaflórunnar.
Davíð Hjálmar fer þá
leið að yrkja hefðbundið,
þannig að allt sem hér er sett
fram fellur að ströngustu
kröfum hins forna bragar, en
jafnframt leikur hann gjarna
þá list að teygja ljóðformið
fram og aftur og endurskapa
þannig bragarháttinn. Og þetta tekst
með miklum ágætum. Fátítt er að sjá
svona fallega leikið með grunnþætti
hefðbundins ljóðforms, stuðlasetn-
ingu, braglínulengd, hrynjandi og
rím. Sjötta Davíðsbók er veisla fyrir
þá sem unna íslensku jurtaflórunni
og hinum hefðbundna, forna brag.
Ragnar Ingi Aðalsteinsson
Maríustakkur
Alchemilla filicaulis
Er mannanna illska
var orðin slík
að Guð alls heimsins grét,
sín merlandi tár
á maríustakk
sem dögg hann drjúpa lét.
Alaskalúpína/Lúpína
Lupinus nootkatensis
Ég alaskalúpínu virði og dýrka og dái.
Í grjótstein og sand ég sái
og lúpínan spírar og lifnar og grær
og landið sem örfoka virtist í gær
er hvanngrænt á hverju strái.
Og liturinn blóma blái!
En horfinn er grjótsteinn grái.
Hún flæðir um kjörr öll og klungur og mó,
mín kærustu smáblóm ég finn ekki, þó
ég leiti og grannt ég gái.
Og yrtlinga þá ég þrái.
Ég fitla við eitur og flugbeitta hnífa og ljái.
Hugljúf, spennandi
og fyndin
Út er komin hjá Veröld barna-
bókin Lói – Þú flýgur aldrei einn
úr smiðju GunHil.
Óvænt atvik verða til þess að
lóunginn Lói verður eftir þegar
langbesta vinkona hans, Lóa
Vera, flýgur suður um höf með
hinum farfuglunum um haustið.
Lói er staðráðinn í að berjast fyrir
lífi sínu og hitta Lóu Veru aftur
um vorið. Hann lendir í ýmsum
hremmingum og þarf að kljást
við ótal ógnir; fálkann Skugga og
fleiri rándýr sem vilja koma honum
fyrir kattarnef og ekki síst ískald-
an heimskautaveturinn. Með hjálp
nýrra vina tekst honum hið ómögu-
lega – og meira en það!
Í framleiðslu er alþjóðleg stór-
mynd eftir þessari spennandi og
hugljúfu sögu. Hún kemur úr
smiðju þeirra sömu og gerðu Þór –
Hetjur Valhallar sem er mest sótta
íslenska kvikmyndin utan land-
steinanna. Bókin kemur einnig út
með enskum texta og ber þá titilinn
Ploey – You never fly alone.
Lói – þú flýgur aldrei einn er
64 blaðsíður að lengd. Bókin er
prentuð í Slóveníu.
Gleðileg jól
Á faglegum nótum