Bændablaðið - 16.05.2019, Síða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. maí 2019 37
getur náð allt af 47 metrum að
ummáli. Baobab-þykkblöðungar
vaxa yfirleitt stakir og setja sterkan
svip á umhverfið þar sem þeir gnæfa
yfir eins og steinrunnir risar.
Plantan fellir smátt og fingurlaga
laufið strax að loknu regntímabilinu
og stendur lauflaus í allt að níu
mánuði á ári. Blóm plöntunnar
eru gul eða hvít og með löngum
fræflum og frævu og sjá skordýr
um frjóvgun þeirra. Aldinin eru
talsvert stór og geta náð 1,5 kílóum
að þyngd. Að ytra borði eru þau
flauelsmjúk viðkomu en að innan full
af fræjum og aldinkjöti sem sagt er
að sé bragðgott og með sítrónukeim,
enda ríkt af C-vítamíni, kolvetnum
og steinefnum.
Baobab dafnar best í þurrum og
næringarsnauðum jarðvegi enda
rótarkerfið bæði djúpt og víðfeðmt
og ná ræturnar rúma tvo metra miður
og allt að 50 metra út frá plöntunum.
Yfir regntímann safna plönturnar í
sig gríðarlegu magni af vatni og er
talið að þær allra stærstu geti geymt
allt að 120 tonn. Að regntímanum
liðum eru plönturnar 80% vatn.
Baobab er því nánast eins og stór
vatnstankur.
Að utan eru plantan með þykkan
og fremur sléttan börk. Á sumum
plantanna má sjá börkinn í fellingu
sem hafa myndast við að plantan
leggst eða kýtist saman undan eigin
þunga. Einnig eru dæmi þess að
plöntur fall hreinlega saman undan
eigin þunga. Að innan er stofninn
gerður úr trefjakenndum svampvef.
Þar sem baobab skilja ekki
eftir sig árhringi er erfitt að segja
til um aldur plantanna en annars
konar aldursgreiningar benda til
að baobab geti náð góðum 3000
ára aldri. Yfirleitt eru elstu baobab-
plöntur í dag taldar vera milli 1.400
og 1.800 ára gamlar og þar með elstu
dulfrævingar sem vitað er um.
Á meginlandi Afríku er baobab
stundum kallað tréfíll vegna
stærðarinnar.
Avenue des Baobab
Baobab-breiðstæti er rétt rúma
18 kílómetra utan við borginni
Morondava sem er á vesturströnd
Madagaskar. Nafn sitt dregur
staðurinn af því að moldarþjóðvegur
liggur í gegnum svæði með um 25
stórvaxnar baobab-plöntur á báðar
hliðar sem allar eru af tegundinni
A. grandidieri.
Í heimsókn minni til Madagaskar
í apríl síðastliðnum heimsótti ég
og samferðafólk mitt Baobab-
breiðstræti tvisvar sama daginn. Einu
sinni við sólarupprás og aftur við
sólsetur og voru báðar heimsóknirnar
upplifun sem gleymist seint.
Fáir voru á ferli þegar sólin kom
upp og gríðarlega fallegt að horfa á
baobab-plönturnar í morgunmistrinu
og roðanum.
Seinni part dagsins, eftir að
hafa skoðar lemúra í þjóðgarði
þar sem meðal annars er að finna
rannsóknarstöð Skógræktarinnar á
Madagaskar, heimsóttum við tvær
allsérstæðar baobab-plöntur af
tegundinni A. za sem er að finna
í nokkurra kílómetra fjarlægð frá
Baobab-breiðstræti. Sérkennilegheit
plantnanna er að stofnar þeir hafa
snúist saman í vexti og í dag faðma
þær hvor aðra. Saga segir að
vaxtarlagið sé tákn um ást og drauma
tveggja ungmenna sem ekki fengu
að eigast.
Undir sólsetur var komið aftur á
Baobab-breiðstræti og horft á þessar
tignarlegu plöntur umvefjast myrki
á meðan sólin settist.
Tré á hvolfi
Til eru nokkrar sögur sem ætlað er
að skýra hina sérkennilegu lögun
baobab-plöntunar, sem margir segja
að líkist tré á hvolfi eða með ræturnar
upp í loft.
Í áðurnefndri grein Skarp-
héðins G. Þórissonar segir að
landkönnuðurinn og trúboðinn David
Livingstone hafi líkt vexti baobab
á meginlandi Afríku við risastóra
gulrót sem stæði á haus. Þar segir
einnig að eitt sinn hafi baobab-tré
verið fagurt en gortað sig mjög af
því við önnur tré. Hin trén þoldu
það illa og kvörtuðu við guð sem
refsaði baobab-trénu með því að snúa
fræi þess ætíð öfugt. Í annarri sögu
segir að trén hafi ekki viljað standa
kyrr og því hafi guð rifið þau upp
og rekið öfug ofan í jörðina til að
kyrrsetja þau. Afrískir búskmenn trúa
að guðinn Thora hafi viljað losna við
tréð úr garðinum sínum, rifið það upp
með rótum og hent því og að það hafi
lent öfugt á jörðinni en haldið áfram
að lifa þannig.
Sagan segir að þjónar Livingstone,
Chunna og Susi, hafi skorið úr
honum hjartað og fjarlægt innyflin
eftir andlátið og grafið í tinkassa
undir baobab skammt frá þeim stað
sem hann lést í Tansaníu árið 1873.
Áletrun með nafni Livingstone og
árið sem hann lést var rist í börkinn
og er barkaráletrunin í dag varðveitt
á safni í London. Mary, eiginkona
Livingstone, mun einnig vera grafin
undir baobab en þar sem í dag er
Móosambík. Hún lést árið 1762 úr
malaríu eftir að hafa elt mann sinn
til Afríku í von um að finna hann.
Í Ástralíu segja innfæddir að
trjánum rigni af himnum og að efri
hlutinn, sem er þyngri, stingist því
í jörðina.
Litli prinsinn
Baobab, eða öllu heldur baobab-
tré, koma við sögu í bókinni Litli
prinsinn eftir Frakkann Antoine
de Saint-Exupéry, sem kom fyrst
út árið 1943. Í sögunni segir
prinsinn frá baobab-trjám sem eru
alltaf á mörkum þess að yfirtaka
heimaplánetu hans hvað sem hann
eyðir miklum tíma í að uppræta
þau. Prinsinn segir að það verði
að ná trjánum á meðan þau eru
ung því að nái þau að vaxa og
dafna hafi rætur þeirra skelfileg
áhrif á jarðveginn á litlu stjörnunni
hans og geti jafnvel klofið hana í
tvennt. Prinsinn óskar þess helst
að eignast kindur sem geti bitið
baobab-tré en hræðist um leið að
féð muni einnig bíta þyrnirunnana
sem eru rósirnar hans. Sögumaður,
sem er brotlentur flugmaður, segir
prinsinum að því miður muni
sauðfé ekki ráða við fullvaxin
baobab-tré þar sem þau séu eins og
stórar kirkjur að stærð og reyndar
það stór að heil hjörð fíla gæti
kannski étið eitt slíkt tré. Litla
prinsinum kemur þá til hugar að
ef til vill megi stafla upp fílum
hver ofan á öðrum og auka þannig
fjölda þeirra til að eyða trjánum en
áttar sig fljótt á því að best sé að
eyða trjánum á meðan þau eru lítil
og helst áður en þau spíra.
Ýmsar greiningar hafa verið
gerðar á hlutverki baobab-
trjánna í sögunni og telja flestir
að þau tákni ill öfl eða illar
og skaðlegar hugsanir sem
verður að uppræta strax áður
en þær ná að skjóta rótum. Vert
er að geta þess að höfundur
bókarinnar var flugmaður í seinni
heimsstyrjöldinni og segja sumir
að illu baobab-trén í sögunni séu
táknmynd nasisma.
Baobab-nytjar
Auk þess sem fuglar gera sér
hreiður í greinum baobab-
þykkblöðunga hýsa plönturnar
heilu vistkerfin sem rúma meðal
annars sveppi, leðurblökur,
kamelljón, snáka og fjöldann allan
af skordýrum.
Mannfólkið nýtir laufblöðin í
salat og soðið er sagt að laufið
bragðist svipað og spínat og það
er nýtt til lækninga. Aldinkjötið
er étið beint úr aldininu. Aldinið
er soðið í mauk og það notað til
að búa til ís sem kallast gelado
de múcua. Það er einnig þurrkað
og mulið í duft sem er sagt vera
fullt af vítamínum. Börkurinn er
trefjaríkur og notaður til vefnaðar
í reipi, körfur, klæði og höfuðföt.
Fræ A. grandidieri og A. za
þykja góð fersk og ristuð og
eru stundum pressuð í jurtaolíu.
Í Tansaníu eru mulin fræ, A.
digitata, blönduð með sykurreyr til
að flýta fyrir gerjun við bjórgerð.
Innfæddir í Ástralíu vefja
rótartrefjar, A. gregorii, í spotta
og nýta aldinið í skrautmuni
og fræolíuna í rakakrem. Auk
þess sem vinna má litarefni úr
plöntunum.
Í títtnefndri grein Skarphéðins
S. Þórissonar segir að sum stór
baobab séu hol að innan og önnur
holuð af mönnum. Rými er nýtt
sem geymslur, salerni, heimili,
fangelsi, verslanir og veitingahús.
Í Sambíu er að finna tré sem getur
hýst 40 manns. Því er líka trúað
að ekkert geti grandað þeim sem
fela sig inni í holu baobab og því
konum og börnum troðið í holur
í trjánum þegar hætta steðjar að.
Gömul baobab drepast vegna
veðurfarsbreytinga
Nokkur af elstu baobab í Afríku
hafa drepist síðustu árin. Talið
er að trén, sem eru milli 1.100
og 2.500 ára gömul, hafi drepist
vegna veðurfarsbreytinga í kjölfar
hlýnunar jarðar.
Síðustu tólf ár hafa níu af
þrettán elstu plöntunum drepist
eða drepist að hluta. Óvenjulegt
er að svo mörg gömul baobab
drepist á svo skömmum tíma
og er talið að ástæða þess séu
veðurfarsbreytingar af manna
völdum.
Á árunum 2005 til 2017
var safnað upplýsingum um
sextíu elstu og stærstu baobab-
plöntur í Afríku og þær mældar
og skoðaðar í bak og fyrir.
Tilgangur rannsóknanna var
meðal annars að komast að því
hvernig plönturnar ná eins háum
eldri og raun ber vitni.
Til þessa hafa baobab-
plönturnar staðið af sér
aldalangan ágang dýra og lifað
af skógarelda og langa þurrka án
þess að láta á sjá. Núverðandi
veðurfarsbreytingar vegna
hlýnunar jarða virðist ætla að
vera þeim um megn. Baobab gæti
því áður en langt er um liðið bæst
á minningarlista yfir útdauðar
tegundir af mannavöldum.
Uppeldisbeð fyrir Adansonia grandi-
dieri.
Höfundur við Adansonia za í faðmlagi. Mynd / Skarphéðinn G. Þórisson
Fáir voru á ferli þegar sólin kom upp og gríðarlega fallegt að horfa á Baobab-plönturnar í morgunmistrinu og
morgunsólinni.
Baobab-fræbelgir.
Innfæddir á leið á markaðinn.