Morgunblaðið - 02.01.2020, Qupperneq 8

kvæmari fyrir áhrifum koffíns og
neysla þess því sérstaklega óæskileg
fyrir þau. Það er ekkert sem bendir
til að þessir drykkir séu hollari eða
betri fyrir heilsuna á nokkurn hátt en
aðrir gosdrykkir. Markaðssetning
þeirra hefur hins vegar tekist mjög
vel hér á landi og virðast mörg íslensk
ungmenni því miður tengja þessar
vörur við hreysti og gott útlit, sem er
sorglegur misskilningur. Kannanir
Rannsóknar og greiningar við Há-
skólann í Reykjavík sýna að neysla
orkudrykkja hefur aukist gríðarlega í
grunn- og framhaldsskólum bæði
innan og utan íþrótta, ásamt nei-
kvæðum áhrifum á heilsu þessa hóps í
formi svefnvanda. Hér er um stóran
og stækkandi lýðheilsuvanda að
ræða.
Fólk má heldur ekki gleyma kostn-
aðinum, dagleg neysla nokkurra
slíkra drykkja kostar jafnvel hundruð
þúsunda króna á ári. Fyrir utan um-
hverfisáhrifin af öllum þessum ein-
nota umbúðum,“ segir Tómas, að-
F
æðubótarefni eru hvers
kyns fæða sem ætluð er
sem viðbót við venjulegan
mat og sögð er innihalda
viðbætt magn af ýmsum
vítamínum, steinefnum, eða annars
konar efnum með eftirsóknarverða
eða jákvæða verkun. Vandinn er hins
vegar sá að með þessu er ekkert
raunverulegt eftirlit og því ómögu-
legt að vita hvað slíkar vörur raun-
verulega innihalda. Fæðubótarefni
falla hvorki undir lyfjalöggjöf né mat-
vælaeftirlit. Þannig er engin trygging
fyrir því að varan innihaldi það sem
kaupendur halda. Því miður er ekki
óalgengt að vörurnar séu illa merktar
eða hafi einfaldlega villandi innihalds-
lýsingar. Stundum kemur hreinlega
fram að efni á bannlista séu í vör-
unum, en það hefur oft ekki afleið-
ingar fyrir framleiðendur þar sem
eftirlit er ekkert, og hins vegar geta
ólögleg efni leynst í vörunum án þess
að það komi fram. Þetta er vel þekkt
alþjóðlegt vandamál og hefur marg-
sinnis verið staðfest í rannsóknum á
innihaldi vara á markaði erlendis.
Kynningar- og söluaðferðir sem not-
aðar eru byggjast oft alls ekki á vís-
indalegum rökum og lýsa áhrifum
sem erfitt eða ómögulegt er að ná
fram með neyslu efna eingöngu, án
þess að þau þá séu í raun ólögleg.
Nokkuð öðru máli gegnir um orku-
drykkina vinsælu. Þeir eru jú skil-
greindir sem matvæli og falla undir
viðeigandi eftirlit. Þetta eru hins veg-
ar einfaldlega gosdrykkir sem inni-
halda mikið magn af koffíni, eða öðr-
um löglegum örvandi efnum.
Stundum er bætt við vissum am-
ínósýrum, steinefnum eða vatnsleys-
anlegum vítamínum, oft í hrossa-
skömmtum í óljósum tilgangi. Koffín
er örvandi efni sem neyta má upp að
takmörkuðu magni. Mikil notkun get-
ur valdið svefntruflunum, kvíða,
hjartsláttartruflunum, háþrýstingi,
höfuðverk, ógleði og mörgu fleiru.
Börn og ungmenni eru almennt við-
Tómas Þór Ágústsson,
sérfræðilæknir í innkirtla-
lækningum og læknir hjá
Lyfjaeftirliti Íslands, segir að
notkun fæðubótarefna, stera
og vaxtarhormóna sé mikið
áhyggjuefni.
Fæðubótarefni geta brenglað
hormónastarfsemi líkamans
spurður hvers vegna þurfi að hafa
áhyggjur af þessari þróun.
Sjáið þið áhrif af notkun þessara
efna á spítalanum?
„Já! Það kemur fyrir að fólk sem
hefur verið að nota fæðubótarefni í
frammistöðu- eða útlitsbætandi til-
gangi hafi brenglaða eigin horm-
ónaframleiðslu ásamt því að sum
þessara efna geta t.d. haft áhrif á lifr-
ar- og nýrnastarfsemi. Eins og við
ræddum áðan er eftirlitið mjög lítið
og því veit fólk ekkert hvað það er að
nota. Íþróttafólk sem þarf að fara í
regluleg lyfjapróf verður einnig að
vera á varðbergi. Notkun fæðubótar-
efna, sem þá innihalda eitthvað annað
en haldið er fram svo þau virki, er
einmitt algeng ástæða fyrir falli á
lyfjaprófi. Afleiðingar orkudrykkja-
notkunarinnar eru einnig algengar í
formi svefnvanda, kvíða, almennrar
vanlíðunar, og eru eflaust van-
greindar og vanmetnar,“ segir hann.
Af hverju notar fólk þá þessi efni?
„Auðvitað sækist fólk eftir þeim já-
kvæðu áhrifum sem seljendur fæðu-
bótarefna eða ólöglegara efna halda
fram. Þetta snýst hins vegar fyrst og
fremst um markaðssetningu og þær
óeðlilegu fyrirmyndir sem samfélagið
hefur búið til, frekar en raunveru-
leika eða staðreyndir. Sumar þeirra
fyrirmynda hreysti og heilsu sem eru
mest áberandi í íslensku samfélagi í
dag eru því miður hluti vandans. Ekki
síst með tilkomu samfélagsmiða er
ungt fólk stöðugt baðað í myndum og
sögum af fólki, sem hefði nú þótt ansi
undarlegt í útliti fyrir nokkrum ára-
tugum. Rannsóknir hafa sýnt fram á
streituvaldandi áhrif þessa áreitis og
tengsl þess við vaxandi sjálfsímynd-
arvanda ungs fólks. Staðreyndin er
einfaldlega sú að mjög erfitt er að ná
slíkum áhrifum á útlit öðruvísi en
með notkun einhvers konar efna. Mig
grunar nú að flestir viti þetta, en af
einhverjum ástæðum er fólki farið að
þykja þetta í lagi og ræðir vandann
ekki á viðeigandi hátt.
Ástæður óhóflegrar notkunar
fæðubótarefna, og í framhaldi notkun
stera og annarra ólöglegra frammi-
stöðubætandi efna, eru þannig
kannski tvenns konar. Annars vegar
samfélagsþrýstingur sem tengist
þessum fyrirmyndum og viðmiðum
samfélagsins, og hins vegar undir-
liggjandi óöryggi, kvíði og svokölluð
líkamslýtaröskun (body dysmorphic
syndrome) notandans. Líkamslýta-
röskun í þessu samhengi svipar á
margan hátt til átraskana, en hér
snýst vandinn um vöðvastærð og ann-
að í útliti. Ég efast um að nokkrum
dytti í hug að réttlæta átröskunar-
hegðun á sama hátt og notkun allra
þessara efna er nú talin eðlileg eða
jafnvel eftirsóknarverð.“
Hvað um stera. Eru sterar þá mikið
notaðir á Íslandi?
„Ýmislegt bendir til þess að notkun
stera og annarra frammistöðubæt-
andi efna sé algeng og vaxandi meðal
almennings á Íslandi. Lögreglu- og
tollayfirvöld leggja hönd á vaxandi
magn slíkra ólöglegra efna og heil-
brigðisvandamál sem tengjast þessu
eru algengari. Eins og annars staðar í
heiminum er þó af ýmsum ástæðum
erfitt að staðfesta þetta með rann-
sóknum. Við vitum að um 5% karl-
manna í nágrannalöndunum nota
stera einhvern tímann á lífsleiðinni,
og mig grunar að það sé síst minna
hér og er ekki endilega bundið við
ákveðna samfélagshópa.“
Sterar auka árásagirni
Hverjar eru áhætturnar við notkun
stera?
„Áhætturnar við notkun stera eru
margvíslegar. Áhrifin á hormóna-
framleiðslu, frjósemi og ýmsa líkams-
starfsemi bæði karla og kvenna eru
vel þekkt (Mynd 1). Það sem fólk veit
kannski síður er hversu mikil áhrif
þeir geta haft á geðheilsu. Sterar
auka árásargirni og minnka sam-
kennd. Dagbækur Anders Breivik
sem framdi ódæðin í Utøya í Noregi
lýsa því t.d. mjög skýrt hvernig hann
Á undanförnum árum hefur orðið mikil aukning í sölu og notkun ýmissa fæðubótarefna og orkudrykkja á Íslandi.
Tómas Þór Ágústsson, sérfræðilæknir í innkirtlalækningum og læknir hjá Lyfjaeftirliti Íslands, segir að margt bendi til
þess að notkun svokallaðra frammistöðubætandi eða útlitsbætandi efna hafi aukist mikið, sé orðin nokkuð almenn og
þyki jafnvel ásættanleg í íslensku samfélagi. Hér ber mest á anabólískum sterum og nú einnig vaxtarhormóni.
Marta María|mm@mbl.is
 SJÁ SÍÐU 10
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
8 MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 2. JANÚAR 2020
Betri líðan í hálsi og baki undir leiðsögn sjúkraþjálfara.
Frábær aðstaða og góður tækjasalur á Bíldshöfða 9.
Upplýsingar og skráning á www.bakleikfimi.is
Bakleikfimi
Hefst
9. jan.