Morgunblaðið - 21.03.2020, Blaðsíða 14

14 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. MARS 2020
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
Veðurstofa Íslands fagnar nú 100 ára
afmæli, en 1. janúar 1920 tóku Íslend-
ingar formlega við veðurathugunum
hér af dönsku veðurstofunni.
Árni Snorrason, vatnaverkfræð-
ingur og forstjóri Veðurstofunnar,
segir að verksvið stofnunarinnar hafi
aukist mjög frá stofnun. Nú nær
starfsemin yfir verulegan hluta af
jarðeðlisfræðilegum hluta náttúrunn-
ar. Auk þess að sinna alhliða veður-
þjónustu vaktar Veðurstofan jarð-
skjálfta, eldgosahættu, jökla og hafís,
vatnafar, ofanflóð og loftslagsmál svo
nokkuð sé nefnt.
Kjarninn er veðurþjónusta
„Veðurþjónustan er enn sem fyrr
kjarninn í starfseminni,“ sagði Árni.
Auk þess að gera veðurathuganir og
veðurspár fyrir landið og miðin er
veðurþjónusta vegna flugs yfir Norð-
ur-Atlantshaf veigamikil. Hún á stór-
an þátt í því að unnt er að veita jafn
góða veðurþjónustu hér á landi og
raun ber vitni. Spásvæðið í háloft-
unum er gríðarlega víðfeðmt, nær
langt austur í haf, vestur fyrir Græn-
land og alveg upp á norðurpól.
Árni sagði að í upphafi hefði danski
veðurstofustjórinn ráðlagt Íslend-
ingum að byrja ekki strax með veður-
spár. Gæta þyrfti þess að þær væru
trúverðugar, annars myndu menn
ekki treysta þeim. Ekki var farið eftir
því og strax byrjað að spá fyrir um
veður þótt á litlum upplýsingum væri
að byggja. Langan tíma tók að
byggja upp gott flæði veðurupplýs-
inga. „Það má segja að það hafi ekki
verið leyst almennilega fyrr en flug-
veðurþjónustan komst á laggirnar
fyrir miðja síðustu öld. Þá var athug-
anakerfið á Grænlandi og hjá okkur
styrkt mikið til að bæta veður-
spárnar,“ sagði Árni.
Veðurspár og vatnafar
Sumir vilja frekar skoða útlendar
veðurspár en íslenskar. Ein vinsæl
síða er hin norska yr.no. Árni sagði
að ástæða þess geti verið aðgengileg
framsetning.
„Þeir senda út spár fyrir allan
heiminn. Þær byggja á líkani sem er
gert í Evrópsku reiknimiðstöðinni í
Reading. Við fáum líka öll þau gögn.
Við keyrum spárnar í miklu hærri
upplausn í samvinnu við Dani, 2,5
kílómetra eins og er á kortunum okk-
ar á vefnum. Til viðbótar erum við
sjálf að keyra þetta allt niður í 750
metra skala sem veðurfræðingar
okkar hafa aðgang að. Það kemst
engin önnur veðurspá nálægt því í
gæðum,“ sagði Árni. Hann sagði að
landið sjálft hefði mikil áhrif á vind
og úrkomu, sem taka yrði tillit til ætti
að spá sem réttast.
Rannsóknir og vöktun á vatnafari
eru annar veigamikill þáttur í starfi
Veðurstofunnar. Árni sagði að heilsu-
far landsmanna hefði batnað mikið
þegar farið var að umgangast og nota
neysluvatn með skynsamlegum
hætti. „Það voru enn sýkingar frá
brunnum í Reykjavík um þarsíðustu
aldamót. Uppbygging vatnsveitu olli
byltingu á heilsufari í borginni,“ sagði
Árni.
Skjálftar, gos, ofanflóð og hafís
Jarðskjálftamælingar byrjuðu áð-
ur en Veðurstofan var stofnuð. Strax
var ákveðið að Veðurstofan myndi
taka þær yfir. „Í fyrstu lögunum um
Veðurstofuna er bæði talað um eld-
fjöll og eldfjallaösku, sem er stór-
merkilegt. Menn áttuðu sig á því að
þetta skipti máli. Vatn og jöklar voru
hins vegar ekki með í byrjun,“ sagði
Árni. Hann sagði það sérstakt því
löngu áður hefði verið ályktað á þingi
Alþjóðaveðurfræðistofnunarinnar að
huga skyldi að vöktun á jöklabreyt-
ingum, meðal annars vegna loftslags-
breytinga.
Ofanflóðavöktun er mikilvægur
þáttur í starfi Veðurstofunnar, ekki
síst vegna snjóflóða. Árni sagði að
kaflaskipti hefðu orðið við snjóflóðin í
Neskaupstað 1974. Heilmikil þekking
var til fyrir þann tíma á sögu snjó-
flóða hér á landi. Engu að síður hafði
ekki verið gætt nægilega vel að land-
notkun og byggt á svæðum þar sem
var snjóflóðahætta. Heilmikið hefur
verið unnið í snjóflóðavörnum síðan
og heldur sú vinna áfram.
Hafís er kallaður landsins forni
fjandi. Þrátt fyrir rysjótt veður í vet-
ur telur Árni ekkert benda til þess að
hafísár séu í uppsiglingu.
„Þrátt fyrir illviðrin hefur hitafar á
norðurslóðum tekið algjörum stakka-
skiptum. Það þýðir að líkurnar á hafís
hafa minnkað mikið,“ sagði Árni.
Hann sagði að Dani að nafni Lauge-
Koch hefði skoðað gögn um hafís hér
í gegnum aldirnar. Hann sá að innan
hverrar aldar var yfirleitt áratugur
þegar hafís var til mikilla vandræða.
Frá hafísárunum á 7. áratug 20. aldar
hefur ekki skapast hér alvarlegt
ástand vegna hafíss.
Hlýnun loftslagsins
Loftslagsbreytingar eru á borði
Veðurstofunnar. Árni sagði að fyrsta
verkefnið á því sviði hefði verið á nor-
rænum vettvangi árið 1991 eftir út-
komu skýrslu loftslagsnefndar Sam-
einuðu þjóðanna. Miðað við sviðs-
myndir sem þá voru dregnar upp var
alveg ljóst að jöklar og snjóalög
myndu breytast mikið.
„Orkustofnun og Vatnamælingar
fóru að mæla jöklana skipulega 1987-
1988. Það var rétt áður en íslensku
jöklarnir tóku að bráðna mikið. Síðan
hefur þetta verið nánast á einn veg,“
sagði Árni. Loftslag á Íslandi hefur
verið breytilegt í aldanna rás. Til
dæmis var það tiltölulega milt við
landnám. Annað milt tímabil var á
fyrri hluta síðustu aldar, þ.e. frá um
1920 og fram undir miðja öldina.
Ekki er langt síðan meðalhiti fór að
fara upp fyrir þau gósenár. Á þeim
tíma voru hlýindin staðbundin við
Norður-Atlantshaf. Nú er hlýnunin
af allt öðrum toga og útbreiddari, að
sögn Árna.
„Hitastig í Alaska og við Berings-
haf hefur hækkað alveg ótrúlega
mikið á síðustu 30-40 árum. Allar vís-
indalegar niðurstöður styðja að sú
hlýnun sé af mannavöldum. Aðal-
óvissan tengist útblæstrinum og
hvort við getum takmarkað hann,“
sagði Árni.
Ógn af gróðureldum
Gróðureldar eru ein ógnanna sem
geta steðjað að náttúrunni. Margir
minnst gróðureldanna á Mýrum og í
Ísafjarðardjúpi. Ákveðin hætta fylgir
vaxandi skógrækt, t.d. í kringum
sumarhúsabyggðir.
„Gróðureldar eru óbeint í okkar
vöktun. Við höfum varað við þeim ef
það er mjög þurrt. Við höfum hamr-
að mjög á því að þetta verði tekið
miklu fastari tökum en gert hefur
verið. Ekki bara að vöktunin batni
heldur líka að viðbragðsáætlanir
verði betri. Ég veit að slökkvilið hafa
búið sig undir að taka á þessu.
Eftir að núgildandi ofanflóðalög
voru sett 1997 fórum við að gera
kerfisbundna áhættugreiningu fyrir
ýmsa þætti og ýmsa staði. Áhættu-
greiningin hefur verið útvíkkuð og
auk ofanflóða og jarðskjálfta tekur
hún nú til flóða og sjávarflóða, eld-
gosa og öskufalls. Við viljum einnig
nota það tól til að meta áhættu vegna
mögulegra gróðurelda. Það lítur út
fyrir að hún sé að verða sífellt alvar-
legri, en úttekt liggur ekki fyrir. Slík
áhættugreining þarf að vera grunnur
að viðbragðsáætlun og stýringu á
landnotkun. Landnotkunin er mikil-
vægasta verkfærið í öllum við-
brögðum gegn náttúruvá. Missi
skipulagsyfirvöld stjórn á henni
eykst tjónnæmið, viðkvæmni sam-
félagsins gagnvart mögulegu tjóni,
ótrúlega hratt,“ sagði Árni.
Mikið alþjóðlegt samstarf
Veðurstofan á í miklu alþjóðlegu
samstarfi. Sem kunnugt er settu
Danir hér upp ofurtölvu til veðurút-
reikninga og er hún í umsjón Veður-
stofunnar. Ákveðið hefur verið að
auka mjög umfang verkefnisins.
Norðurlandaríkin og Eystrasalts-
ríkin eru í samstarfinu auk Hollands
og Írlands.
„Þessar tíu þjóðir ætla að keyra í
sameiningu veðurspár frá árinu
2027. En frá árinu 2023 ætlum við,
Danir, Írar og Hollendingar að keyra
veðurspár á vestursvæðinu. Hinar
þjóðirnar ætla að keyra veðurspár á
austursvæðinu til að byrja með.
Þetta verkefni gengur mjög vel,“
sagði Árni. Hann sagði að mikilvægt
framlag Íslands væri ódýrt grænt
rafmagn og hagstætt loftslag. Kalt
loft og lítill loftraki einfaldaði rekstur
ofurtölvunnar.
Veðursjárkerfi byggt upp
Nú er í deiglunni að hrinda í fram-
kvæmd áætlun um uppbyggingu veð-
ursjárkerfis. Veðursjá er sérstök
ratsjá sem greinir ýmis veðurfyr-
irbrigði. Veðurstofan hefur rekið
veðursjá á Miðnesheiði frá árinu
1990. Eftir Eyjafjallajökulsgosið
2010 fengust fjármunir til að setja
upp aðra veðursjá á Austurlandi og
eins eignaðist Veðurstofan tvær fær-
anlegar öskusjár. Árni sagði að hæð
á gosmekki gæfi til kynna hvernig
öskudreifing frá eldgosinu yrði.
„Ef hægt er að halda Heathrow-
flugvelli opnum klukkutíma lengur
en ella borgar það fyrir þetta í 100-
200 ár,“ sagði Árni. Fyrir tveimur ár-
um var gerð áætlun um að setja upp
veðursjár sem þekja allt landið. Al-
þjóðaflugið mun sjá um það sem snýr
að því og eldfjallavöktun. Veður-
stofan hefur kallað eftir því að ríkið
komi að því að setja upp veðursjár á
Norðurlandi. Þegar kerfið verður
fullskapað eiga að vera í því sex
veðursjár, þrjár á Norðurlandi og
þrjár á Suður- og Austurlandi. Þá
fæst mjög góð mynd fyrir allt landið.
„Eftir norðanveðrið mikla nú í des-
ember lögðum við sérstaka áherslu á
þessa áætlun. Nú sjáum við mjög illa
veður sem koma úr norðri. Hefð-
bundnar mælingar segja mikið en
veðursjárnar segja enn meira um úr-
komu, úrkomutegundir og vind. Í
ofsa eins og í vetur gefa úrkomumæl-
ar ekki rétta mynd af því hve mikið
fellur til jarðar. Það skiptir miklu
fyrir samgöngur og ekki síður mat á
ofanflóðahættu. Ráðuneyti okkar
hefur tekið þessum hugmyndum
mjög vel,“ sagði Árni.
Hann sagði að óveðrið í desember
hefði dregið fram ákveðna veikleika í
innviðum sem þyrfti að bæta. Þar á
meðal eru vef- og upplýsingatækni-
kerfi sem þurfa að vera öruggari en
nú. Stefnt er að því að bæta úr því.
Veðurstofan birtir á vef sínum
upplýsingar um veður, jarðskjálfta
og fleira. Árni sagði að meðan á eld-
gosinu í Eyjafjallajökli hefði staðið
hefðu komið mikil viðbrögð frá Bret-
landi.
„Það var talað um það að vegna
þess að allir jarðvísindamenn höfðu
aðgang að upplýsingunum frá Íslandi
í gegnum vefinn okkar hefði fengist
miklu heillegra mat á atburðarásinni
en ella. Þetta er dálítið grunnurinn
að afstöðu okkar til náttúruvár, að
það sé ein uppspretta upplýsinga og
grunngagna fyrir alla. Það er sam-
félagslegi ávinningurinn af okkar
starfi að allir hafi aðgang að þessum
upplýsingum. Við leggjum gríðar-
lega mikla áherslu á trúverðugleika
þess sem við sendum frá okkur.
Bregðist hann fellur fljótt gildi virð-
isaukans af starfinu,“ sagði Árni.
Dagar vatns og veðurs
Árlegur dagur vatnsins verður
haldinn á sunnudag og dagur veðurs-
ins verður á mánudag. Ekki verður
efnt til neinna viðburða eða uppá-
koma að þessu sinni vegna kórónu-
veirufaraldursins. Ársfundur Veður-
stofunnar var einnig sleginn af.
Veðurstofan á vakt í heila öld
 Stöðugt fylgst með mörgum mikilvægum þáttum náttúrunnar  Náttúruvárvakt allan sólarhring-
inn  Vaxandi alþjóðlegt samstarf  Veðrið á Íslandi skiptir máli fyrir veður annars staðar í Evrópu
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Víðtæk starfsemi Árni Snorrason, forstjóri Veðurstofu Íslands, segir verksvið stofnunarinnar hafa víkkast mikið út.
1916 Í kjölfar mikilla sjóslysa bendir
verkalýðshreyfingin á brýna þörf fyr-
ir veðurathugunarstofu. Frumvarp
var lagt fram árið eftir.
1918 Að fengnu fullveldi þótti ekki
verjandi að Danir hefðu áfram um-
sjón með veðurathugunum hér.
1920 Þann 1. janúar tóku Íslendingar
við veðurathugunum hér á landi. Veð-
urathugunarstöðvar voru þá 19 tals-
ins. Fyrsta alíslenska veðurspáin var
samin 17. janúar.
1923 Jón Eyþórsson lauk háskóla-
prófi í veðurfræði, fyrstur Íslendinga.
Hann vann á Veðurstofu Íslands 1926-
1965.
1925 Veðurstofan hóf að nýju jarð-
skjálftamælingar en þær voru fyrst
gerðar í Reykjavík á árunum 1909-
1914.
1926 Veðurfregnum fyrst útvarpað
hér. Tveimur árum síðar var farið að
lesa veðurfréttir frá Loftskeytastöð-
inni og svo í Ríkisútvarpinu.
1942 Flugveðurþjónusta Veðurstof-
unnar jókst vegna vaxandi flug-
umferðar.
1946 Teresía Guðmundsson veður-
fræðingur var skipuð veðurstofu-
stjóri. Hún var fyrst kvenna í heim-
inum til að gegna stöðu forstjóra
veðurstofu.
Sama ár var Íslandi falið að taka að
sér þjónustu fyrir flugið á Norður-
Atlantshafi.
1947 Samfelldar, kerfisbundnar
vatnamælingar hófust hjá Raforku-
málaskrifstofu. Þær færðust síðar til
Veðurstofunnar.
1957 Mælingar á heildarmagni ósons í
andrúmsloftinu hófust í Reykjavík.
1964 Vatnamælingar tóku upp tölvu-
vinnslu á gögnum sínum. Úrvinnslan
var hjá SKÝRR.
1968 Fyrsta landsnet jarðskjálfta-
mæla fullskapað.
Um sama leyti tók Veðurstofan við
úrvinnslu hafísgagna og útgáfu hafís-
skýrslna.
1977 Veðurstofan eignast fyrstu fjar-
skiptatölvu sína.
1978 Veðurstofunni falið að annast
snjóflóðavarnir og snjóflóðarann-
sóknir og var ráðinn sérfræðingur til
þess.
1979 Hafísrannsóknadeild stofnuð á
Veðurstofunni.
1984 Tölvudeild stofnuð og Veður-
stofan eignast fyrstu úrvinnslutölvu
sína.
1987 Vatnamælingar fögnuðu 40 ára
afmæli.
1989 Uppbygging nýs stafræns kerfis
jarðskjálftamæla, SIL-kerfisins, hófst.
Næsta ár var búið að setja upp átta
stöðvar á Suðurlandsundirlendinu.
1990 Veðursjá sett upp á Miðnesheiði.
1991 Norrænt verkefni um áhrif lofts-
lagsbreytinga á vatnafar og vatns-
orku hófst.
1994 Beint fjarskiptasamband við
Reiknimiðstöð evrópskra veðurstofa.
1997 Veðurstofunni falin umsjón
flestra þátta sem snúa að snjóflóða-
vörnum.
2009 Veðurstofa Íslands hin eldri og
Vatnamælingar sameinast í nýrri
stofnun, Veðurstofu Íslands.
2010 Veðurstofan útnefnd eldfjalla-
eftirlitsstöð gagnvart alþjóðaflugi.
2015 Samþættri sólarhringsvöktun á
flestum þáttum náttúruvár komið á.
Stiklað á stóru
í 100 ára sögu
Veðurstofu Íslands