Fréttablaðið - 18.12.2020, Blaðsíða 22

Þegar kemur að heilsufars-
legum afleiðingum smitsins
er staða eldra fólksins
verri en hinna yngri og
sömuleiðis þeirra sem hafa
undirliggjandi sjúkdóma,
glíma við offitu, eða stunda
reykingar.
Með frumkvæði sínu hafa
Kópavogur, Reykjanesbær
og Sveitarfélagið Árborg lagt
grunninn að samræmdum
vegvísi sem nýst getur öllum
sveitarfélögum í landinu.
Til að gera langa sögu stutta
er nú svo komið að alþjóða-
samfélagið hefur tekið við
sér.
Samfélög um allan heim hafa verið óþyrmilega minnt á hverfulleika aðstæðna í kjöl-
far Covid-19 heimsfaraldursins. Þá
hefur okkur einnig lærst hversu
miklu máli skiptir að byggja aðgerð-
ir okkar á staðreyndum og áreiðan-
legum upplýsingum. Á sama tíma
verður okkur ljóst mikilvægi þess
að standa vörð um grunnþarfir
fólksins í samfélaginu, ekki síst
þegar ytri áföll ríða yfir.
Framfaravog sveitarfélaga, eða
Framfaravogin 2020 var gefin út í
þriðja sinn nú í lok nóvember. Fram-
faravogin kemur að góðu gagni og
hjálpar til við að segja okkur hvern-
ig okkur hefur tekist til við félags-
legar framfarir. Framfaravogin er
stjórntæki sem byggir einungis á
félagslegum og umhverfislegum
þáttum og lítur ekki til efnahags-
legra mælikvarða. Hún nýtist vel
við forgangsröðun og slíkt er mikil-
vægt ekki síst nú á tímum þegar
fjárhag sveitarfélaga er þröngur
stakkur sniðinn vegna neikvæðra
áhrifa Covid-19 faraldursins og
afleiðinga hans á tekjur þeirra.
Sveit a r félög i n Kópavog u r,
Reykjanesbær og Sveitarfélagið
Árborg hafa staðið að baki þróun
þessa heildstæða vegvísis sem end-
urspeglar vel áherslur stjórnenda
þessara samfélaga. Þar eru lagðar
áherslur á að fylgja eftir félagslegum
framförum í bæjarfélögunum sem
eru einmitt undirstöður mannlífs
og viðskipta.
Niðurstöður Framfaravogarinnar
2020 endurspegla framfarir sveitar-
félaganna þriggja þar sem valdir
hafa verið gaumgæfilega 55 vísar.
Allir þessir vísar sýna með einum
eða öðrum hætti framfarir þessara
bæjarfélaga og eru fáanlegir fyrir öll
sveitarfélög í landinu.
Helst u á skor a nir þessa r a r
úttektar líkt og fyrri ár, var að
finna samanburðarhæf gögn sem
snúa að umhverfisgæðum, vatni
og hreinlæti og upplýsingum sem
endurspegla líðan íbúa af erlendu
bergi brotnu. Allt eru þetta mikil-
vægir málaflokkar, tilheyra mála-
flokkum sem tilheyra sjálf bærum
samfélög um, heilsusamleg um
samfélögum, og að enginn verði
skilinn eftir. Hér er mjög mikilvægt
að samanburðarhæf viðmið verði
lögð fram, t.d. er ekki neins staðar
hægt að fá gögn sem snúa að gæði
neysluvatns á Íslandi!
Sveitarfélögin þrjú koma ágæt-
lega út úr þessum úttektum og ljóst
að framfarir eiga sér stað eins og
fram kemur í skýrslu úttektarinnar
sem hægt er rýna á socialprogr-
ess. is.
Með frumkvæði sínu hafa Kópa-
vogur, Reykjanesbær og Sveitar-
félagið Árborg lagt grunninn að
samræmdum vegvísi sem nýst getur
öllum sveitarfélögum í landinu.
Verkefnið er mikilvægur grunnur til
að byggja á ekki, síst til að samræma
gagnaöflun og gagnaframsetningu
öllum sveitarfélögum landsins til
hagsbóta.
Félagslegar framfarir á óvissutímum
Ekki er ég viss um að allir þeir 26 þúsund Íslendingar sem undir-rituðu bréf árið 2015 til Ban Ki
moon þáverandi aðalritara Sam-
einuðu þjóðanna (SÞ) viti hve miklu
góðu undirskriftir þeirra hafa komið
til leiðar. Í bréfinu var farið þess á leit
að eitt af þeim þróunarmarkmiðum
sem stofnunin setti til ársins 2030
myndi ganga út á að auka skilning
læknavísindanna á taugakerfinu.
Það gekk ekki. Í staðinn beitti utan-
ríkisþjónusta Íslands sér fyrir því
af alef li að taugakerfið kæmist
inn í stefnuyfirlýsingu SÞ til ársins
2030 sem fjallaði meðal annars um
á hvaða ósmitbærum sjúkdómum
skildi tekið sérstaklega á tímabilinu.
Það gekk. Í kjölfarið vakti Guðlaug-
ur Þór Þórðarson utanríkisráðherra
athygli á málinu ár eftir ár í ræðum
sínum á Allsherjarþingum SÞ, ræddi
við fólk þar innandyra um málið og
skrifaði bréf. Í tímans fyllingu ræddi
hann við Tetros framkvæmdastjóra
Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar
WHO sem varð til þess að ýta mál-
inu yfir hjallann.
Til að gera langa sögu stutta er
nú svo komið að alþjóðasamfélagið
hefur tekið við sér og samþykkti
meðal annars á fundi hjá WHO í
nóvember síðastliðnum að taka
lækningu á lömun föstum tökum
og nýta til þess öll möguleg úrræði.
Næsta ár mun svo verða unnið að
því hjá WHO að skoða og skipu-
leggja hvernig hrinda skal í fram-
kvæmd þessu verkefni og öðrum
sem samþykkt voru á nóvember-
fundinum. Utanríkisráðuneytið,
sendiráð Íslands í Genf og sérstakur
erindreki Íslands um mænuskaða
og taugakerfið hjá WHO munu
halda á spöðunum fyrir Íslands
hönd í þeirri vinnu sem endranær.
Stjórn Mænuskaðastofnunar
Íslands www.isci.is þakkar þeim
tugum þúsunda Íslendinga sem
stutt hafa framtak þetta í gegnum
árin með ráðum og dáð og sýnt með
því að smáþjóðir geta hreyft heim-
inn hafi þær góð mál fram að færa.
Hreyfiafl smáþjóða
Því er gjarnan haldið fram í yfirstandandi kófi að „við séum öll í þessu saman“ og
„séum öll á sama báti“. Það er nokk-
uð villandi. Almennt er heilsufari
og áhættuþáttum misskipt í sam-
félögum. Þannig er Íslendingum
mishætt við sjúkdómum og dauða
eftir kynferði, starfsstétt, menntun
og tekjum. Almennt eru dauðsföll
tíðari meðal eldra fólks, karla, fólks
í lægri starfsstéttum, og þeirra sem
hafa minnsta menntun og tekjur.
Þetta sýna mínar rannsóknir og
annara.
Og kófið kemur einnig misjafn-
lega niður. Þeir sem búa á mann-
mörgum heimilum, eða í hverfum
með mikilli íbúaþéttni, þeir sem
eru virkir í fjölbreyttu félagslífi, og
eins þeir sem þurfa að umgangast
marga ólíka einstaklinga í vinnu
sinni, svo sem í ýmsum afgreiðslu-
og þjónustustörfum og umönn-
unarstör f um, er hættara við
kófsmiti. Þegar kemur að heilsu-
farslegum afleiðingum smitsins er
staða eldra fólksins verri en hinna
yngri og sömuleiðis þeirra sem hafa
undirliggjandi sjúkdóma, glíma við
offitu, eða stunda reykingar. Þegar
kemur að efnahagslegum af leið-
ingum sóttvarna sitja menn heldur
ekki við sama borð. Atvinnuleysi
í kjölfar kófsins er mjög mikið í
sumum atvinnugreinum, einkum
hótel og veitingarekstri og annarri
ferðaþjónustu, en mjög lítið eða alls
ekkert í öðrum greinum. Þá verða
þeir verr úti efnahagslega sem höfðu
fyrir lægri efnahagslega stöðu og
bjuggu við meira atvinnuóöryggi.
Og hér er alvara á ferðum því lang-
vinnt atvinnuleysi og fátækt hefur
fjölþættar neikvæðar félagslegar og
heilsufarslegar afleiðingar sem eru
afar kostnaðarsamar fyrir einstakl-
inga og samfélag. Við erum sem sagt
ekki alveg öll á sama báti.
En kófið kemur einnig misjafn-
lega niður eftir samfélagsgerð og
menningu. Þetta eru fræðimenn
farnir að skoða nánar. Tíðni smita
og dauðsfalla bæði upp og aftur
niður, er misjöfn frá einu sam-
félagi til annars. Svo virðist sem
tíðnin hækki meira, og gangi tregar
niður, í samfélögum á háu stigi fjöl-
menningar, og er þá bæði átt við
fjölmenningu sem hefur verið við-
varandi innan samfélags og fjöl-
menningu sem hefur skapast vegna
mikilla fólksflutninga milli landa.
Þetta mætti hugsanlega skýra með
ólíku gildismati og viðmiðum í fjöl-
menningarsamfélaginu og hindr-
unum við að meðtaka og miðla
heilsufarsupplýsingum. Þá getur
útbreiðsla smita orðið örari eftir
því sem samfélög reiða sig meira á
almenningssamgöngur. Þar kemur
tvennt til. Í almenningssamgöngum
safnast ólíkir einstaklingar saman
í takmörkuðu rými og smitupp-
sprettur og smitleiðir ýmsar. Ef
smit kemur upp er smitrakning afar
erfið eða jafnvel útilokuð, því ein-
staklingar sem báru smitið til ann-
ara farþega eru jafnan óþekktir og
horfnir á braut í hinu stöðuga gegn-
umstreymi farþega. Pólitísk menn-
ing samfélaga skiptir einnig máli.
Þar sem sjónarmið frjálshyggju og
frjálslyndis eru ríkjandi í pólitískri
menningu og af hálfu stjórnvalda
er lögð meiri áhersla á frelsi ein-
staklinga til athafna og takmörkuð
afskipti hins opinbera. Þetta hefur
valdið tregðu stjórnvalda að grípa
til sóttvarnaraðgerða sem hamla
myndu atvinnustarfsemi og öðrum
athöfnum og samskiptum borgar-
anna. Niðurstaða slíkrar tregðu er
jafnan aukin tíðni kófsmita. Síðast
en ekki síst skiptir heilbrigðiskerfi
samfélagsins máli. Í samfélögum
þar sem aðgengi að heilbrigðis-
þjónustu er almennt gott er auð-
veldara að fyrirbyggja og bregðast
við af leiðingum kófsmita. Þetta
skiptir ekki síst máli fyrir þá sem
hættast er við neikvæðum af leið-
ingum, sem oft eru meðal hinna
lægra settu innan samfélagsins. Í
þessu sambandi skiptir einnig máli
hvernig heilbrigðiskerfið er skipu-
lagt. Ef hið opinbera ber takmark-
aða ábyrgð í heilbrigðisþjónustunni
er erfiðara fyrir stjórnvöld að bregð-
ast við hvers kyns lýðheilsuvanda
gegnum heilbrigðiskerfið. Og eftir
því sem rekstrarform eru ólíkari og
rekstraraðilar f leiri getur vandinn
orðið meiri að samhæfa og viðhalda
aðgerðum sem mikilvægar eru til
að bregðast við vandanum. Raunar
hefur mikilvægi opinberrar ábyrgð-
ar í heilbrigðismálum sjaldan verið
augljósari en í yfirstandandi kófi.
Kófið hefur þó ekki bara haft
neikvæðar afleiðingar. Umhverfið
hefur notið góðs af því, a.m.k. í
bili, með minni losun gróðurhúsa-
lofttegunda. Önnur loftmengun
er einnig minni. Í heild virðist
hafa dregið úr of beldi í samfélag-
inu, þó vísbendingar séu um að í
einum undirf lokki of beldis, þ.e.
heimilisof beldi, hafi orðið nokkur
aukning. Þá hefur dregið úr ýmsum
öðrum smitsjúkdómum en þeim
sem kófið veldur, og slysatíðni og
slysadauði hefur minnkað í sam-
félaginu, einkum í sambandi við
umferðina. Loks höfum við kynnst
betur kostum rafrænna samskipta
sem geta að ýmsu leyti komið í stað
augliti-til-auglitis samskipta og
verið hagkvæm og vistvæn, þó þau
komi ekki í stað þess að hittast til að
vera og gera hlutina saman.
Mikilvægt er að stjórnvöld, stofn-
anir, fyrirtæki og einstaklingar
dragi rétta lærdóma af kófinu og
af leiðingum þess, nýti betur þá
kosti sem komið hafa í ljós, en
umfram allt leiti leiða til að draga
sem mest úr hinum neikvæðu
afleiðingum sem orðið hafa æ skýr-
ari. Þannig getur við komið sterkari
út sem einstaklingar og samfélag.
Erum við öll á sama báti? Um kófið og
hinar misjöfnu afleiðingar
Það buldi við brestur í Frakk-landi á f immtudagskvöld. Jean Castex forsætisráð-
herra lýsti yfir útgöngubanni eftir
klukkan átta á gamlárskvöld. Og
alla daga fram í janúar, að aðfanga-
degi undanskildum. Til klukkan sex
að morgni.
Fr a k k a r er u þjóða hress-
astir við að kveðja gömlu árin og
fagna nýjum, með stórfelldum
kampavíns tappasmellum, f lug-
eldasýningu og mannhafi á Champs
Elys ées.
Enda sagði einhver um þennan
sjónarsvipti: Sorgleg hátíð.
Ekki var þetta eini bresturinn sem
buldi við út um allar franskar trissur
í ávarpi forsætisráðherra. Boðað
hafði verið að söfn yrðu opnuð, leik-
hús og bíó 15. desember. Nú var allur
þessi menningar- og yndisauki dreg-
inn til baka, um óákveðinn tíma.
Veitingahús, barir, kaffihús, allt
er enn lok og læs, og mun verða
fram til a.m.k. 10. janúar. En ljósi
punkturinn, fyrir neytandann það
er að segja, er sá að það er hægt að
taka með sér kræsingar, eða láta
senda sér. Ekki kemur það í staðinn
fyrir að sitja í hlutlausu umhverfi og
njóta matar, en það er ný aðferð við
að hafa það huggulegt. Og kemur
eiginlega á óvart, eins og ný sort af
lúxus.
Ljósi punkturinn í frönskum
desember er sá að frá fimmtánda
desember þarf ekki lengur að fylla út
eyðublaðið illræmda um hvað verið
sé að bedrífa utandyra. Og sérstak-
lega sá ljósi punktur að eftir fimm-
tánda febrúar má hindrunarlaust
ferðast um allt Frakkland. Hingað til
aðeins tuttugu kílómetra frá heim-
ili. Og þar áður einn kílómetra. Til
útiveru það er að segja. Lengra hefði
mátt fara til að sinna innkaupum
eða ná sér í nauðsynlega þjónustu.
En allstrembið boðorð.
Ekki veit ég hvort það er kóf-
þrey tt u m íslensk u m löndu m
mínum huggun, en samanburðar-
reynsla okkar hjóna af kóf i á
Íslandi og í Frans er mjög Íslandi í
hag. Við f lúðum kófið í Frans í apr-
ílbyrjun, við illan leik og stórfelld
fjárútlát, en höfum sjaldan annan
eins himin höndum tekið og að
komast heim. Og horfðum stóreyg
á kvartandi kóffólk á Íslandi.
Þá var ástandið þannig í Frakk-
landi að járnbrautarlestum hafði
verið umbreytt í farartæki fyrir
dauðveika, sem var rennt þangað
sem spítalapláss var. Þyrlur og f lug-
vélar f luttu dauðveika til Þýska-
lands. Bæjarstjórinn í nágrannabæ
var f luttur til Bonn í Þýskalandi og
lést þar.
Þau stórmerki eru nú uppi í
þýska kófinu að kanslarinn magn-
aði, hún Angela Merkel, reynir að
höfða til þjóðar sinnar með tilfinn-
ingarökum. Að þetta gætu orðið
síðustu jól með afa og ömmu, og
hversu slæmt væri ef kenna mætti
sjálfum sér um. Þýskur dálkahöf-
undur var ekki ánægður með þá
frammistöðu og sagði að kanslar-
inn ætti að vera eikartré en ekki
grátandi viður.
En franskir ráðamenn halda sig
við rökfræðina. Reglurnar ströngu
hafa dugað þó það að kófstandið er
skárra hér en víðast í Evrópu – þótt
ekki hafi tekist að ná smiti niður
nógu hratt til þess að opna söfnin
og önnur gósen – og ekki nógu
mikið til þess að hægt sé að hoppa
og hía gegnum áramótin.
Hvað það síðasta varðar erum
við hjónin sultuslök. Við höfum
í gegnum árin oftar en ekki búið
við geggjaðasta nýársfírverkerí
á byggðu bóli af hótelsvölunum í
Funchal, Madeira. Kannski maður
grípi til vídeóverkanna sem þá
urðu til, og komu jafnvel í veg fyrir
að hægt væri að njóta raunveru-
leikans í rauntíma á f lóanum fyrir
framan okkur!
En satt er það, orðið distópía
skríður nú að manni á þó nokkrum
hraða. Áramótum útrýmt í ára-
mótalandinu sjálfu. Það kostar þó
nokkra fyrirhöfn fyrir einn sveim-
ulan mannshuga að muna: hækk-
andi sól, já, með bóluefni!
Áramótastuldur –
Frakkar rændir nýárinu
Auður
Guðjónsdóttir
stjórnarfor­
maður Mænu­
skaðastofnunar
Íslands
Rúnar
Vilhjálmsson
prófessor í
félagsfræði við
Háskóla Íslands
Rósbjörg
Jónsdóttir
fulltrúi SPI
á Íslandi
Steinunn
Sigurðardóttir
rithöfundur
1 8 . D E S E M B E R 2 0 2 0 F Ö S T U D A G U R22 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð