Feykir - 28.08.2019, Blaðsíða 7

Gísla, og tengdasyninum
Óskari, föður Þorvaldar, sem
stóðu að framkvæmdunum og
var virkjunin með þeim fyrstu í
austanverðum Skagafirði.
Sigurður eldri sá sjálfur um
allan útreikning varðandi
fallhæð og rennsli en Norð-
maðurinn Johan Rönning, sá
sem stofnaði samnefnt fyrirtæki
í Reykjavík, sá um raflagnir.
Virkjunin, sem framleiddi 18
kW og sá íbúum byggðakjarnans
á Sleitustöðum fyrir rafmagni,
er enn í topplagi að sögn
Þorvaldar. Í Byggðasögu Skaga-
fjarðar er skemmtileg saga af því
þegar nágrannabóndi kom í
heimsókn í Sleitustaði, daginn
eftir að ljósin kviknuðu þar, og
hreifst svo af ljósadýrðinni að
hann spurði Sigurð bónda hvort
hann gæti nú ekki látið sig hafa
rafurmagn svo sem eins og á
eina peru.
Þorvaldur, sem þá var um
fermingaraldur, á góðar
minnningar frá þeim tíma sem
verið var að byggja virkjunina,
sérstaklega minnist hann þess
að aðstoðarmaður Johans
Rönnings, sem hét því
merkilega nafni Júlíus Sesar,
kenndi honum á skíði.
„Hann var þá einhver
frægasti skíðamaður landsins,
var í bruni og svigi, maður hafði
aldrei séð annað eins og þegar
hann fór hér upp í fjallið og
skellti sér niður. Manni datt
ekki í hug að þetta væri hægt,
hann var bara eins og fuglinn
fljúgandi. Svo fór ég að spyrja
hann eftir því hvort þetta væri
mikill vandi að renna sér svona.
„Viltu læra?“ spurði hann og ég
sagðist vilja það, ég átti nú ekki
merkileg skíði held ég, en það
fór þannig að hann kenndi mér
bæði svig og brun hérna í
fjallinu.“
Og fórstu oft á skíði?
„Já, já, alveg hreint stanslaust.
Þetta var það skemmtilegasta
sem maður gat gert. Svo voru
fleiri strákar hér á bæjunum í
kring sem fóru að koma líka
með mér á skíði. Þetta var
virkilega gaman. Það var svo
mikill snjór í fjallinu og oft
mjög góður til að renna sér í.
Maður gat sett skíðin á sig langt
fyrir ofan girðingu og rennt sér
bara nánast alla leið heim,“
segir Þorvaldur.
Ráðist í virkjun á Kolku
En aftur að virkjuninni.
Það var svo árið 1984 sem
aftur var hafist handa við
virkjunarframkvæmdir á
Sleitustöðum. Að þessu sinni
var ekki um neinn bæjarlæk að
ræða, heldur sjálfa Kolbeins-
dalsá eða Kolku eins og hún er
einnig nefnd. Þeir sem helst
voru í forsvari fyrir fram-
kvæmdunum að þessu sinni
voru Þorvaldur og Ólafur
Jónsson sem giftur var
móðursystur Þorvaldar, Þór-
veigu. Markmiðið með virkjun-
inni var að framleiða næga orku
til að sjá heimilunum á
Sleitustöðum fyrir orku til
upphitunar og annarra þarfa og
einnig að anna rafmagnsþörf
bifreiðaverkstæðisins. Í greina-
gerð um framkvæmdirnar sem
Þorvaldur tók saman segir:
„Tilhögun framkvæmdanna
var í stórum dráttum þannig að
grafinn var skurður meðfram
ánni, um 400 metra langur (sem
varð að sprengja að miklu leyti
þar sem fljótlega var komið
niður á klöpp) hæðarmunur á
þessum kafla var um 10 metrar,
sem er fallhæðin.“ Byggður var
stíflugarður 1,60 m hár og 25 m
langur, þvert yfir ána með
rennslisstillibúnaði sem opna
má í flóðum ef yfirfallið dugar
ekki. Við enda skurðsins að
ofan er uppistöðulón sem tekur
við krapi og framburði sem áin
ber með sér í flóðum. Við neðri
enda lónsins er svo annar
stíflugarður með hæðarstjórnun
og hreinsiloku. Grafinn var 400
m aðrennslisskurður meðfram
Kolku og þurfti að sprengja
hann að miklu leyti þar sem
fljótlega var komið niður á fast.
Er hæðarmunurinn eða
fallhæðin um tíu metrar. Við
endann á skurðinum er svo
inntaksmannvirki með
hæðarstjórnun og hreinsiloku.
Einnig var byggt stöðvarhús,
7,25 x 4,75 m að grunnfleti. Full
afköst virkjunarinnar voru 220
kW og var hún gangsett í lok
nóvember árið 1985.
Þorvaldur segir að ekki hafi allir
haft mikla trú á að fram-
kvæmdin ætti eftir að heppnast
hjá þeim félögum. „Þegar farið
var að vinna í því að dýpka ána
þá var einn bóndi hérna í
Hjaltadalnum sem sagði að þeir
gætu nú ýmislegt Sleitu-
staðamenn en það væri eitt sem
þeir gætu aldrei og það væri að
láta vatnið renna upp í móti.
Áin er frekar lygn en oft þó
nokkuð mikil. Honum leist ekki
á það, það væri gert ýmislegt
hérna en við gætum alls ekki
gert þetta,“ segir Þorvaldur og
hlær við.
En hvernig gekk svo vinnan við
þetta?
„Það gekk ágætlega, þetta var
ótrúlegt að það skyldi takast.
Þetta er alveg heljarinnar
stórvirki og gengur alltaf og
gengur og skaffar okkur
rafmagn, öllum bæjunum
hérna, og er búin að gera það í
mörg ár og hún mun ganga
áfram þessi virkjun.“
Hver voru svo helstu ljónin í
veginum?
„Það var að fá nóg af vatnsmagni
til að geta fengið ána til þess að
búa til rafmagn, að búa til
rafstöð. Hún var helvítis
hausverkur en svo enti það
ágætlega. En þetta var mikil
vinna.“
Eins og áður segir voru það
Þorvaldur og Ólafur Jónsson
sem unnu aðallega að fram-
kvæmdinni en eigendur hennar
eru, rétt eins og fyrri
virkjunarinnar, eigendur og
ábúendur Sleitustaðabæjanna.
„Hann var giftur Þórveigu
móðursystur minni. Svo dó
hann blessaður hér við
virkjunina. Hann missti vélina
sína sem hann var að vinna við í
lónið og drukknaði. Hann var
lærður kennari og kenndi í
Keflavík og fleiri stöðum. Hann
var feykilega góður kennari og
bráðlaginn, virkilega flinkur
smiður og gat gert ótrúlega
hluti. Átti mikið af tækjabúnaði
og smíðaði alls konar muni,
bæði fyrir sjálfan sig og aðra,“
segir Þorvaldur og bætir við að
það hafi komið sér vel við
virkjanagerðina.
Fyrst smávirkjana til að
selja til RARIK
Þegar Þorvaldur er inntur eftir
því hvort ekki hafi fengist
einhverjir styrkir til byggingar
virkjunarinnar segir hann að
ekki hafi nú verið mikið um
það. „En það reddaðist einhvern
veginn. En svo þegar þetta var
komið í gang þá fórum við að
selja rafmagn inn á netið og
höfum gert það í mörg mörg ár.
Það gekk nú ekki andskotalaust
að fá að selja það til RARIK en
það talar enginn um það
lengur,“ segir Þorvaldur en
haustið 1985 undirrituðu
eigendur virkjunarinnar samn-
ing þess efnis að RARIK keypti
alla umframorku virkjunarinnar
auk þess sem virkjunaraðilar
skuldbundu sig til þess að
afhenda 100 kW á vetrum þegar
á þyrfti að halda og hefur svo
verið gert síðan. Byggð var
sérstök dreifistöð til samkeyrslu
við netið og er hægt að stjórna
samkeyrslu þaðan. Þar er einnig
200 kW díselvél sem má
samkeyra ef vatnsvélina skortir
vatn vegna kraps eða annarra
ófyrirséðra ástæðna. Þorvaldur
getur þess að rafvirki á Akureyri,
Árni Bergmann, hafi reynst
þeim einkar vel við þessa vinnu.
Sleitustaðavirkjun mun hafa
verið fyrsta virkjunin í
einkaeign sem seldi orku til
RARIK og hefur það samstarf
tekist með ágætum.
Nýlega var svo ráðist í að
endurbæta virkjunina og
stækka hana til muna með
nýjum rafal og túrbínu þannig
að afkastagetan nemur nú um
280 kW.
„Við vorum að stækka hana
alveg heilmikið. Við vorum svo
heppin að komast í samband
við mann sem heitir Gunnar
Hannesson og er mikið í svona
virkjunarvinnu. Hann kom mér
í samband við mann sem hefur
það að atvinnu að búa til
rafstöðvar. Hann er frá
Austurríki þessi maður og
vinnan hans er að smíða
túrbínur og rafala og þess háttar
og hann kom hingað með tvo
syni sína með sér. Þetta er
eldklár karl, fullorðinn maður,
og hann var svo hrifinn af þessu,
hvernig þetta var útbúið allt
saman að hann vildi endilega fá
að hjálpa til. Og svo hefur hann
verið hérna alveg vikum saman
og synir hans með honum og
hefur verið að hjálpa okkur með
búnaðinn. Hann skaffar búnað
ef okkur vantar, þá þurfum við
bara að tala við hann.“
Að lokum bregður Þorvaldur
sér með blaðamanni út að ánni
til að skoða mannvirkin sem
þar standa. Það er óhætt að
fullyrða að þeir Selitustaðamenn
hafi verið stórhuga í virkjunar-
framkvæmdum sínum, allt frá
þvi að fyrstu framkvæmdir
hófust þar um miðja síðustu
öld. Virkjunin í fjallinu stendur
enn sem minnisvarði um þann
dugnað og áræðni sem þeir
sýndu og hefur á sínum tíma
verið mikið stórvirki, rétt eins
og sú virkjun sem nú malar gull
úr rennsli Kolbeinsdalsár.

Stuðst var við umfjöllun um
Sleitustaðavirkjun í Byggðasögu
Skagafjarðar, VI. bindi og
samantekt Þorvaldar G.
Óskarssonar, Sleitustaðavirkjun
í Skagafirði.
Uppistöðulón virkjunarinnar. Inntaksmannvirki og stöðvarhús.
Þorvaldur G. Óskarsson á heimili sínu. Byggðakjarninn á Sleitustöðum. Hús Þorvarldar, Smáragrund,
stendur fyrir miðri mynd.
32/2019 7