Morgunblaðið - 17.06.2020, Blaðsíða 45

UMRÆÐAN 45
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 2020
Garðatorg 6 | s. 551 5021 | www.aprilskor.is
Nú fást mjöll skartgripirnir hjá okkur,
hannaðir og handgerðir í Reykjavík
Daglega takast
menn á um hlutverk
ríkisins. Hvort um-
fang þess ætti að
vera mikið eða lítið,
sterkt eða veikt.
Hvað sem því líður
ættum við að geta
sammælst um að við
eigum öll ákveðin
grundvallarréttindi
og við felum ríkinu
réttlætanlegt vald til
að standa vörð um þau. Þó skilin
milli þess hvað telja má til mann-
réttinda og hvað frekar mætti
flokka sem pólitíska hug-
myndafræði séu ekki alltaf svo
fortakslaus, er hægt að draga
ýmsar ályktanir um hver þessi
grundvallarréttindi eru. Viðurlög
við refsiverðri háttsemi geta t.a.m.
gefið einhverja vísbendingu um
þau; svo sem líf manna, frelsi og
eignir. Nefna má réttinn til lífs,
eignarréttinn, tjáningarfrelsið,
friðhelgi einkalífsins og atvinnu-
frelsið en einnig má nefna réttindi
eins og jafnræði fyrir lögum og
rétt til úrlausnar ágreiningsmála
fyrir óháðum og óvilhöllum dóm-
stólum. Kjarni þessara mannrétt-
inda er sá að þeim er ætlað að
tryggja þátttöku manna í sam-
félagi og frelsi einstaklinga til að
sjá fyrir sér sjálfir, án þess að
þurfa að líða fyrir það á nokkurn
hátt af annarra völd-
um.
Einhvers staðar á
þetta allt saman upp-
tök sín. Ætla má að
réttindi þessi eigi
rætur sínar að rekja
til einhvers konar
sáttmála milli borgara
ríkisins og grundvall-
ist á siðferði manna
sem í raun er undir-
staða allra laga ef út í
það er farið. Árið
1215 skrifaði Eng-
landskonungur undir
Magna Carta sem óhætt er að
segja eitt mikilvægasta frelsisskjal
sem gert hefur verið. Sáttmálinn
lagði grunninn að stjórnskipan og
borgaralegum réttindum flestra
vestrænna ríkja sem byggja á
engilsaxneskum réttarkerfum. Í
honum var að finna meginreglur
um einstaklingsbundin réttindi og
takmarkanir á ríkisvaldinu þar
sem allir voru jafnir fyrir lögum
og lögin bundu stjórnvöld einnig.
Borgurunum var tryggður réttur
til að eiga, nýta og erfa eignir og
þeir nutu verndar gegn óhóflegri
skattheimtu. Síðar meir hafa slík
ákvæði verið útfærð nánar og lög-
fest í stjórnarskrám og ýmsum
mannréttindasáttmálum.
Ríkisvaldinu þarf að setja
ákveðin mörk. Enski 17. aldar
heimspekingurinn John Locke
hafði þær hugmyndir uppi að
borgararnir ættu beinlínis kröfu
til uppreisnar gegn ríkinu þegar
það væri hætt að þjóna hlutverki
sínu, standa vörð um frelsi og
mannréttindi og farið að kúga
borgarana. Það kann að vera snú-
ið að finna línuna á milli þess hve-
nær vald ríkisins er réttlætanlegt
og hvenær það er komið út í kúg-
un, sérstaklega þegar sumir vilja
meina að jafnræði fyrir lögum og
tækifærum sé ekki nóg. Ríkið eigi
að vera jafnaðartól þar sem sjálf-
sköpuð verðmæti einna eru færð
yfir til annarra, tjáningarfrelsinu
eru settar verulegar skorður til að
tryggja „öryggi“ þröngra og sjálf-
skipaðra minnihlutahópa og gerð-
ar eru kröfur um réttindi án
ábyrgðar.
Í seinni tíð hefur þeim mun
meiri áhersla verið lögð á mann-
réttindahugtakið og ýmiss konar
barátta sprottið upp af því tilefni,
sem í sjálfu sér er gott. Þetta hef-
ur þó líka haft þær afleiðingar að
menn túlki hugtakið alltof rúmt og
í raun mistúlki það. Þá virðast
sjónarmið um grundvallarréttindi
sveiflast til með tíðarandanum og
eftir því hvað hentar einstökum
hópum sem hverju sinni hafa verið
ráðandi. Listinn yfir túlkuð rétt-
indi virðist þannig engum enda ná.
Menn virðast oft gleyma því, að
markmiðið á ekki að vera það að
menn séu gerðir jafnir, hvort sem
það er í formi óhóflegra skatta á
tiltekinn hóp manna, kynjakvóta
innan stofnana og fyrirtækja eða
að einhverju öðru leyti. Það að
einum vegni betur en öðrum felur
ekki í sér einhvers konar kerfis-
lægt misrétti eða brot á mannrétt-
indum sem taka þarf á af hálfu
ríkisvaldsins. Fráleitt er að halda
slíku fram og í raun algjör tálsýn.
Það skiptir sköpum að standa
vörð um þessi upprunalegu grunn-
gildi. Þau eru byggð á sögulegum,
heimspekilegum og trúarlegum
grunni sem okkur ber að virða og
skilja hvaðan þau eru upprunnin,
einkum og sér í lagi á tímum sem
þessum þar sem sósíalísk öfl,
sjálfsmyndarpólitík og popúlismi
virðast skjóta upp kolli vítt og
breitt í samfélaginu. Það þekkist
vel í sögulegu samhengi á meðal
vinstri manna að nýta sér eitt-
hvert tiltekið ástand sem kann að
spretta upp til að koma hættu-
legum hugmyndum sínum á fram-
færi, umbylta núverandi stjórn-
skipan og tæta niður allt sem
kallast getur réttarríki. Nærtækt
er að líta til kröfu um nýja stjórn-
arskrá sem skapaðist eftir hrunið
og fjölmörg ákvæði í tillögum
Stjórnlagaráðs sem eru einmitt til
þess fallin að skapa ágreining.
Erfitt er að skapa fullkomið sam-
félag, líklega ómögulegt, en rót-
tækar hugmyndir um breytingar á
þjóðfélaginu í grundvallaratriðum
eru sjaldan til góðs. Slíkt leysir
engan vanda heldur skapar nýjan,
veldur sundrungu og átökum og
getur leitt til algerar upplausnar.
Samfélagsbreytingar verða að eiga
sér stað hægt. Það er okkur hollt
að sæta endurskoðun, eiga mál-
efnalegar umræður og taka tillit
til breyttra aðstæðna í þjóðfélag-
inu en á sama tíma eigum við að
ljá því mikið vægi hvaða skiln-
ingur var lagður í hugtakið um
mannréttindi í upphafi. Réttindi
um mannlega velferð þurfa að
vera fá en skýr, almenn og end-
urspegla það sem er okkur eðlis-
lægt til að lifa í sátt án of mikilla
afskipta ríkisvaldsins. Þau eiga að
standast tímans tönn og verður
ekki svo einfaldlega breytt með
lagabókstaf. Það sætir furðu að
fólk, sem af einhverjum ástæðum
vill kenna sig við frjálslyndi, ham-
ist á sama tíma við það að gjör-
bylta þessum gildum og í raun
réttarríkinu almennt. Sumir virð-
ast aldrei geta lært af sögunni.
Nokkur orð um umfang og mörk ríkisvaldsins
Eftir Lovísu Líf
Jónsdóttur »Enski 17. aldar
heimspekingurinn
John Locke hafði þær
hugmyndir uppi að
borgararnir ættu bein-
línis kröfu til uppreisnar
gegn ríkinu þegar það
væri hætt að þjóna hlut-
verki sínu.
Lovísa Líf
Jónsdóttir
Höfundur er laganemi.
lovisalif@simnet.is
Íslandsmótið í
knattspyrnu karla og
kvenna hófst í síð-
ustu viku eftir langa
bið knattspyrnu-
áhugamanna. Upphaf
Íslandsmóts í knatt-
spyrnu og grein um
lífeyrismál, hvað eiga
þessi tvö mál sameig-
inlegt? Jú, úrslit
leikja 1. umferðar
eru ekki ávísun á
gengi liða og hvernig staðan
verður í lok október þegar deild-
unum lýkur. Þannig er einnig
með lífeyrissparnað, ávöxtun eins
árs eða gengi einstakra fjárfest-
inga er bara einn hlekkur í langri
keðju lífeyrissparnaðar sjóð-
félaga en hefur ekki úrslitaáhrif
á heildarávöxtun lífeyrissparn-
aðarins. En að sjálfsögðu vonum
við að okkar lið standi uppi sem
sigurvegari eins og við vonum að
heildarávöxtun lífeyrissparnaðar
okkar verði góð.
Farsæld er leikur að tölum og
samsett úr mörgum þáttum sem
sumir hverjir ganga vel en aðrir
illa. Ytri aðstæður sem innri ráða
miklu um hvernig til tekst og er
ljóst að það umhverfi sem við er-
um í núna eftir COVID-19 er
annað en 2019 þegar Frjálsi
lífeyrissjóðurinn skilaði hæstu
raunávöxtun sjóðsins frá árinu
2003. Frjálsi 1, sem er lang-
stærsta og fjölmennasta leiðin
með eignir í árslok 2019 sem
námu um 140 milljörðum í eigu
tæplega 50 þúsund sjóðfélaga,
skilaði 12,4% raunávöxtun en
ávöxtun annarra leiða var frá
3,4% í 13,7% raunávöxtun.
Frjálsi lífeyrissjóðurinn var
stofnaður 1978 og er því rúmlega
fjörutíu ára. Frá upphafi hefur
Frjálsi barist fyrir valfrelsi al-
mennings í lífeyrismálum og ver-
ið öllum opinn sem búa við það
frelsi að geta valið sér lífeyr-
issjóð fyrir skylduiðgjöld sem því
miður er ekki kostur
fyrir alla launþega.
Ekki bara að hann sé
öllum opinn heldur
eru allir stjórn-
armenn sjóðfélagar
og kosnir af sjóð-
félögum. Eitt helsta
markmið stjórnar er
að ávaxta iðgjöld
sjóðfélaga og greiða
þeim lífeyri. Því
markmiði verður þó
ekki náð nema spilað
sé eftir reglum og til-
lit tekið til annarra
þátta eins og stefnu um ábyrgar
fjárfestingar og hluthafastefnu.
Þá er stór hluti starfsemi sjóðs-
ins þjónusta við sjóðfélaga á öll-
um æviskeiðum. Það á að vera
hlutverk lífeyrissjóðakerfisins að
mennta ungt fólk í fjármálum og
bæta við þekkingu þar sem nám-
skrá sleppir og hvetja til ábyrgr-
ar umræðu um fjárfestingar og
markmið með greiðslu í lífeyr-
issjóði.
Umræða um lífeyrissjóði er
ekki mikil á meðal almennings
dagsdaglega, sem er áhugavert í
ljósi þess að enginn starfandi ein-
staklingur kemst hjá því á starfs-
ævinni að greiða hluta launa
sinna í lífeyrissjóð. Umræðan
eykst þó oft fyrir ársfundi sjóð-
anna eða í tengslum við kjara-
samningsgerð stéttarfélaga. Það
er umhugsunarvert að í allri
þeirri umræðu sem nú á sér stað
gleymist að innan raða stjórna
lífeyrissjóða finnast popúlistar
sem með orðræðum taka eitt og
eitt málefni fyrir, gera það tor-
tryggilegt og stilla sjálfum sér og
sínum skoðunum upp sem eina
valkosti breytinga. Í þessum til-
fellum er hvorki heildarmyndin
leiðarljós né hagur meirihluta
sjóðfélaga. Þetta er eins og að í
lok leiks sé sigrinum ekki fagnað
en öll orkan sett í færi leiksins
sem klikkaði. Ekki misskilja mig
samt, það þarf líka að læra af því
sem miður fer og fagnar stjórn
Frjálsa allri málefnalegri um-
ræðu um lífeyrismál, ásamt sam-
anburði við aðra sjóði.
Að mínu mati þurfa lífeyris-
sjóðir að vera duglegir að hlusta
á eigendur sína, sjóðfélagana, og
eiga við þá samtal á öllum stigum
æviskeiðsins. Aukin þekking og
áhugi sjóðfélaga á þessum mik-
ilvægu málum fæst aðeins með
aukinni umræðu.
Jákvæðum áhrifum Frjálsa
lífeyrissjóðsins á lífeyriskerfi
landsmanna í gegnum árin og
baráttu hans fyrir valfrelsi al-
mennings í lífeyrismálum er vert
að halda á lofti. Þá skal því einn-
ig haldið til haga að lífeyriskerfið
er, og á að vera, í sífelldri þróun.
Það á einnig við um rekstur
Frjálsa sem hefur frá upphafi út-
vistað rekstri og eignastýringu til
fjármálafyrirtækis og er það
meðvituð ákvörðun sem er tekin
með hag sjóðfélaga að leiðarljósi
hverju sinni. Þróun er í eðli sínu
langt ferli breytinga og parast
vel við stefnumörkun lífeyr-
issjóða.
Ársfundur Frjálsa lífeyr-
issjóðsins verður haldinn í Silf-
urbergi í Hörpu 23. júní nk. og
hefst kl. 17.15.
Á síðustu tveimur ársfundum
sjóðsins hefur mæting og þátt-
taka sjóðfélaga verið mjög góð og
vonandi verður svo einnig á fund-
inum í næstu viku. Kosið verður
um tvo aðalmenn í stjórn og einn
varamann og eru sjóðfélagar
hvattir til að nýta kosningarétt
sinn og um leið sýna að þeir
kunni að meta sjóðfélagalýðræði
sem er fátítt hjá lífeyrissjóðum
landsins.
Að benda á það sem vel er gert
og læra af því sem miður fer
Eftir Ásdísi Evu
Hannesóttur »Upphaf Íslandsmóts
í knattspyrnu og
grein um lífeyrismál,
hvað eiga þessi tvö mál
sameiginlegt?
Ásdís Eva
Hannesóttir
Höfundur er stjórnarformaður
Frjálsa lífeyrissjóðsins.
Nú þegar sumarið er
að ná hámarki, ferða-
lög aukast og birtan
fylgir okkur í háttinn á
kvöldin, þá langar mig
til að biðja þess að
Guðs himneska sæla,
blessun, varðveisla,
kærleikur, friður og
andi fylgi þér og þínum
hvert sem þið farið og í
hverju sem þið takið ykkur fyrir
hendur í sumar.
Hvort sem þið eruð heima við eða
ferðist gangandi, hlaupandi, hjól-
andi, syndandi eða siglandi, akandi
eða fljúgandi. Og ég bið þess að þið
mættuð njóta lífsins
og þess að vera hvar
sem þið stingið niður
fæti á ykkar fallega og
einstaka hátt um leið
og ég vona að þið látið
um ykkur muna til
góðs, sjálfum ykkur,
umhverfinu og náung-
anum til heilla og
blessunar. Kærleikans
Guð, uppspretta lífs-
ins, umvefji ykkur og
uppörvi, næri og
styrki með smyrslum
anda síns og græðandi nærveru.
Já, Guð lífsins og kærleikans,
sáttarinnar, fyrirgefningarinnar og
friðarins blessi þig og leiði. Hann
veri þér ljós, áttaviti, skjól og
skjöldur í baráttu daganna á ævinn-
ar margsnúnu ferðum. Hann gefi
okkur öllum sólríka daga, sama
hvað, yl í hjarta og framtíð bjarta.
Með friðar- og kærleikskveðju.
– Lifi lífið!
Ferðakveðja
Eftir Sigurbjörn
Þorkelsson
Sigurbjörn Þorkelsson
» Guð lífsins og kær-
leikans, sáttarinnar,
fyrirgefningarinnar og
friðarins blessi þig og
leiði.
Höfundur er ljóðskáld og rithöfundur
og aðdáandi lífsins.