Morgunblaðið - Sunnudagur - 05.07.2020, Blaðsíða 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5.7. 2020
S
koski geðlæknirinn R.D. Laing setti
fram þá kenningu á 7. áratugnum
að geðveiki væri ferðalag uppgötv-
unar sem gæti leitt einstaklinginn
á svið æðri vitundar. Endastöðina
kallaði hann „hypersanity“, sem gæti útlagst
sem ofurnæmni á íslenskri tungu, og ræddi í
bók sinni The Politics of Experience and the
Bird of Paradise sem kom út árið 1967.
Neel Burton, geðlæknir og heimspekingur,
las bókina og kynnti sér svo lífshlaup geðlækn-
isins Carl Jung. Jung var lengi í geðrofi og er
hann kom úr því var hann sannfærður um að
geðrofið hefði fært honum visku. Burton gaf út
bók á síðasta ári um málið: Hypersanity -
Thinking Beyond Thinking.
Þótt Jung hafi verið sagður óeðlilegur af
samferðamönnum sínum öðlaðist hann annars
konar sýn á heiminn, segir Burton. Bæði geð-
rof og ofurnæmni setja okkur utan þess eðli-
lega en ofurnæmni veldur ekki vanlíðan og
fötlun líkt og geðrof heldur er frelsandi og
hvetjandi. Því miður hræðist fólk þó menn eins
og Jung.
Þeir sem séu venjulegir (ef það er til) þjáist
af því að ná aldrei að verða ofurnæmir; hafa af-
markaða heimsýn, óskilgreinda forgangsröðun
og þjást af stressi, kvíða og sjálfsblekkingu.
Ofurnæmir festast ekki í viðjum sjálfsins, eru
ekki fangar í sínu eigin lífi. Ekki þarf að missa
geðheilsu sína til að verða ofurnæmur enda
fjöldi sem hefur gert slíkt líkt og Dalai Lama,
Nelson Mandela og fleiri, að sögn Burton.
Hvað eru ranghugmyndir?
„Þegar ég fór í læknisfræði hér á Íslandi upp-
lifði ég þetta ofurnæmi,“ segir Héðinn Unn-
steinsson, formaður Geðhjálpar. „Eða ofboðs-
lega næmni og viðkvæmni sem endaði í oflæti.
Það var svo gaman að vera til og ég hlakkaði
svo til að vakna að það tók því ekki fyrir mig að
fara að sofa.“
Þetta var árið 1992 þegar Héðinn var 22 ára
og hafði komið heim úr námi frá Bandaríkj-
unum. „Hraðinn var orðinn svo mikill. Þegar
bætist við svefnleysi og að maður borði ekki
nokkra daga fer maður í oflæti,“ segir hann en
oflæti er það sem oft er kallað manía og fylgir
geðhvörfum.
„Þegar þú sefur ekki fer það að hafa áhrif á
hugsanaferla þína.“ Hann fór að draga lang-
sóttar ályktanir af bílnúmerum, tölurnar gáfu
til dæmis til kynna hvert hann ætti að fara.
„Það fer að verða skörun í hugsanaferlum. Þá
er sagt: „Þú ert kominn með ranghugmyndir.“
En eru þetta ranghugmyndir? Eru þetta ekki
bara mínar hugmyndir, sem passa bara ekki
inn í skapalón rökrænna vera?“ segir Héðinn.
Afleiðingar, ekki orsakir
Tveimur árum síðar, 1994, fór Héðinn aftur í
oflæti. Þá fékk hann greiningu: Geðhvörf. „Það
er upp úr því sem ég byrja að skipta mér af
geðheilbrigðismálum. Ég skrifaði bækling með
geðlækni um nefnda geðröskun sem kom út
árið 1995. Ég fylltist mikilli löngun til að hafa
áhrif á skoðun, skilning, afstöðu og ákvarðanir
í málaflokknum. Mér fannst ég ekkert frá-
brugðnari mínum félögum þótt ég hafi upplifað
þetta ástand.“
Á þessum tíma fann Héðinn fyrir miklum
fordómum vegna veikinda sinna. „Helmingur
kunningja hætti að tala við mig. Það voru for-
dómar og mismunun á grundvelli engra hlut-
lægra raka.“
Aðeins ein alþjóðleg rannsókn hefur verið
gerð á fordómum á gagnvart einstaklingum
sem glíma við geðrænar áskoranir á Íslandi.
Hún fór fram á árunum 2006 og 2007 og voru
niðurstöðurnar birtar 2009. Þar komu í ljós
umtalsverðir fordómar. Héðinn segir þörf á
nýrri rannsókn.
Annað sem stuðaði Héðinn voru út-
gjaldaliðir heilbrigðiskerfisins. „Aðalliðirnir
eru meðferð og endurhæfing. Þeir fá um 97%
af heildarútgjöldum til heilbrigðismála. Þetta
er heilbrigðiskerfið okkar en þetta er í raun
veikindakerfi.“ Því er ekki unnið eins mikið
með orsakir og þörf er á. „Við erum mjög af-
leiðingatengd. Við erum oft að takast á við af-
leiðingar í stað þess að vinna með orsaka-
þætti.“
Gríðarleg fjölgun greininga
Um 150 ár eru liðin síðan fyrst var byrjað að
greina geðsjúkdóma. Þá voru þeir sex talsins.
Síðan þá hefur þróunin verið sú að greina sí-
fellt fleiri með geðsjúkdóm. Handbók Sam-
bands bandarískra geðlækna (DSM) sem síð-
ast kom út árið 2013 (DSM-5) inniheldur um
600 greiningar í heild, að sögn Héðins.
Hann setur spurningarmerki við að hægt sé
að greina svo marga sjúkdóma þegar það er í
raun engin hutlæg leið til þess; öll greining sé
huglæg. „Það er engin röntgenmynd, engin
þvagprufa eða blóðprufa. Það er ekkert hlut-
lægt. Svolítið eins og að ætla sér að vigta 1
kílógramm af efni með loftvog.“
Markaðs- og fjármagnsöflin hafa hagsmuni
af því að sem flestir glími við ójafnvægi – séu
skilgreindir veikir. Það myndast því þversögn
þar sem markmið kerfisins er að fólk nái bata
en ákveðinn hvati er til að halda fólki veiku.
Því virðast fleiri og fleiri falla undir hatt geð-
sjúkdóma enda huglægt mat hver það geri.
Héðinn segir gífurlega fjármuni í geðlyfjaiðn-
aðnum sem skapi að hluta þennan hvata.
Samkvæmt rannsókn dr. James Davis frá
Roehampton-háskóla í London á þróun DSM,
byggðri á viðtölum við þau sem tóku þátt í
samsetningu handbókarinnar, eru dæmi um
margar greiningar geðsjúkdóma sem hafa
ekki vísindalega stoð á bak við sig. T.d. þær 80
sem bættust við fyrrnefnda handbók í útgáfu
frá árinu 1980. „Og eins og einn viðmælandi
hans lýsti huglægninni: „Þetta var svolítið eins
og að nokkrir guðfræðingar kæmu saman í
herbergi og ákvæðu að Guð væri til án þess að
geta fært sönnur á það.““
Sjúkdómavæðing venjulegs lífs kemur í
kjölfar þessa. „Sorg er orðin geðröskun; „be-
reavement disorder“. Það er orðin ofboðsleg
fjölgun greininga. Meira að segja æðsta „kard-
inála“ og ritsjóra DSM-4, Allen Francis, féll
allur ketill í eld er DSM-5 var í þróun og skrif-
aði bókina Saving Normal gegn sjúkdómavæð-
ingu geðsins. Við þurfum e.t.v. að fara huga að
„afsjúkdómavæðingu“.“
Að einhverju leyti má tengja við þessa þró-
un mikla fjölgun örorkubótaþega hér á landi.
„Árið 1990 voru þeir 7.506. Árið 2020 eru þeir
21.979. Þetta er 190% fjölgun á sama tíma og
þjóðinni hefur fjölgað um 43% á þessum árum.
Ég get ekki skýrt þetta.“
37% örorkubótaþega búa við geðfötlun og
hefur sá hópur vaxið að stærð og hlutfalli af
heild. Aðrir eru þroskahamlaðir og líkamlega
fatlaðir. „Hópur geðfatlaðra er eini hópurinn
hvers fötlun getur orðið að fullu afturkræf.
Það eru fjölmörg dæmi þess að fólk hafi farið á
örorkubætur en unnið sig út úr því og orðið
virkt aftur,“ segir hann.
Mikilvægast að anda
„Þetta var stóra hugmyndin sem ég var með á
þessum árum, 1998 og 1999. Þá byrjuðum við á
verkefni sem kallaðist Geðrækt og fór fram ár-
in 2000 til 2003 og fókuseraði á heilsueflingu og
forvarnir,“ segir Héðinn.
Hann hélt svo til Bretlands í meistaranám í
„Allt eins
og það á
að vera?“
Héðinn Unnsteinsson hefur látið sig geðheilbrigðismál
varða í um aldarfjórðung. Hann segir þversögn í hvata og
markmiðum heilbrigðiskerfisins verða til þess að sífellt
fleiri eru greindir eftir huglægum rökum, öryrkjum
fjölgar og allur fókus er á afleiðingar í stað orsaka.
Böðvar Páll Ásgeirsson bodvarpall@mbl.is
Geðhjálp eru samtök um 3.000 félaga og styrktarfélaga sem „vinna að því að bæta
þjónustu, verja réttindi og vinna gegn fordómum með hagsmunagæslu, ráðgjöf, upp-
lýsinga og þekkingarmiðlun,“ að því er segir á heimasíðu samtakanna. Samtökin að-
stoða fólk við að leita réttar síns í kerfinu og taka þátt í umræðu um geðheilbrigði, til
dæmis með umsögnum um lagafrumvörp og þátttöku í stefnumótun hins opinbera.
Héðinn Unnsteinsson var kjörinn formaður samtakanna á aðalfundi í vor en hann
hefur komið að samtökunum um tíma, síðast sem varaformaður.
Á næstu árum vilja samtökin auka sýnileika sinn og ná til fleiri aðila, sérstaklega
ungs fólks og nýta til þess tækni og samfélagsmiðla. Þá er áætlað að stofna Styrktar-
sjóð Geðhjálpar og að fyrsta úthlutun fari fram haustið 2021.
„Hugmyndin er að safna allt að 300 milljónum,“ segir Héðinn. 70 milljóna framlag
kemur frá samtökunum sem ætla að „gera tilraun til að sækja svipaða upphæð frá
hinu opinbera, á einhverjum tíma frá einkaaðilum og svo almenningi og völdum
stofnaðilum.“
Sjóðnum er ætlað að styrkja verkefni í geðheilbrigðismálum á Íslandi, meðal ann-
ars rækta geðheilsu íbúa landsins með því að stuðla að framþróun nýrra lausna í þágu
geðheilbrigðismála.
LANDSSAMTÖKIN GEÐHJÁLP
Vilja vera sýnilegri