Morgunblaðið - Sunnudagur - 05.07.2020, Blaðsíða 15

5.7. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15
stefnugreiningu og stefnumótun en hann
hafði áður lokið íþróttakennaranámi og
grunnnámi í kennslufræðum. Í kjölfarið starf-
aði hann hjá WHO, Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnuninni, fyrst sem starfsnemi og síð-
ar sem sérfræðingur í Danmörku. „Það var
mjög lærdómsríkt.“ Hann ferðaðist um allar
trissur og kynnti sér meðal annars aðstæður
geðsjúkra í Austur-Evrópu. „Það var oft
hræðileg upplifun. Fólk var jafnvel geymt í
búrum.“
Eftir tímann hjá WHO starfaði Héðinn hjá
heilbrigðisráðuneytinu, síðar forsætisráðu-
neytinu og nú síðast hjá Capacent.
Hann hætti að taka frumefnið lithíum á ár-
unum 2005 til 2008 sem varð til þess að hann
fór í oflæti árið 2008 eins og hann lýsir vel í
bók sinni frá árinu 2015, Vertu úlfur - Wargus
esto. Ráðgert er að leikrit verði sett upp í
Þjóðleikhúsinu eftir sögu bókarinnar.
Héðni finnst mikilvægt að einblína á það
sem fólk eigi sameiginlegt, ekki það sem skil-
ur það frá öðrum, þegar kem-
ur að geðheilbrigði. Hann
leggi því áherslu á sömu
þætti og aðrir til að gæta að
heilbrigði sínu. „Það er mat-
aræði, svefn, hreyfing, hug-
leiðsla. Það er jóga, klárlega.
Það mikilvægasta sem maður gerir í lífinu er
að anda,“ segir hann.
„Svo geri ég heiðarlega tilraun til þess að
tileinka mér aukna viðbragðsþurrð í heimi
fullum af áreitum. Lífið er eitt viðbragð, við
erum alltaf að bregðast við. Ég reyni að velja
viðbrögð og minna mig stöðugt á mikilvægi
æðruleysis.“
Héðinn reynir að mikla ekki fyrir sér hlut-
ina, í stóra samhenginu skipti þeir minna máli.
„Hlutirnir virka oft stórir á því augnabliki sem
þeir gerast.“
Sjálfsvígstilraun dugi ekki
Fyrir nokkrum árum var réttargeðdeild Land-
spítalans færð frá Sogni yfir á Kleppsspítala.
„Við viljum sjá Kleppsspítala lokað í fyllingu
tímans. Að endurhæfing fólks með geðrask-
anir sé flutt í meira mæli út í samfélagið, ekki
að hún eigi sér aðeins stað inn á spítala. Af-
stofnunarvæðingin þarf að ganga lengra,“ seg-
ir Héðinn og vill að notendur komi meira að
þróun og útfærslu þjónustunnar.
„Þróun geðheilbrigðisþjónustunnar undan-
farna áratugi hefur verið að nær öllu leyti á
forsvari þjónustuveitenda en ekki þjónustu-
þega og aðstandenda – á það viljum við hafa
áhrif.“ Hann vill sjá minni aðskilnað á geð-
deildum hér á landi og aukið vægi mennsk-
unnar.
Héðni finnst umræða um þetta mikilvæg því
á nýjum Landspítala sé ekki alfarið gert ráð
nýjum strúktúr í kringum geðheilbrigðisþjón-
ustuna. „Það verður sameiginlegur móttöku-
kjarni þar sem öll bráðamóttaka verður og
vonandi næst svo að framþróa legu-, dag- og
göngudeildarþjónustu í samráði við notendur á
næstu árum í öðrum og þriðja áfanga nýs spít-
ala.“
Áætlað er að geðheilbrigðisþjónusta sé 30%
af umfangi heilbrigðiskerfisins í heild en út-
gjöld til málaflokksins eru aðeins rúmlega 11%
af útgjöldum kerfisins. Af eigin raun segist
Héðinn upplifa mikinn mun á þjónustu geð-
deilda og annarra deilda, svo sem handlækn-
ingadeilda. Þar hafi LSH tækifæri á þekking-
artilfærslu.
„Það er mikið kvartað undan því að fá ekki
þjónustu. Fólk þurfi jafnvel að eiga að baki
tvær til þrjár sjálfsvígstilraunir og það sé jafn-
vel ekki nóg til þess að fá innlögn. Það þarf ein-
hvern veginn að bæta þjónustu bráðamóttöku
geðdeildar og það þarf að efla heilsugæsluna
svo það þurfi ekki allir að fara upp á geðdeild.“
Má beita nauðung?
Héðinn er ekki hrifinn af því viðhorfi að þeir
sem glími við geðraskanir séu ofbeldisfyllri en
aðrir. „Það eru engar rannsóknir sem sýna
fram á þetta.“
Lögræðislögin kveða á um nauðung og
þvingun frjáls manns á sjúkrahúsi. Réttlæting
þess er í grunninn komin frá breska heimspek-
ingnum John Stuart Mill sem sagði að það
væri í lagi að svipta einstakling
frelsi sínu, þótt hann hafi ekk-
ert gert af sér, ef hann er
hættulegur sjálfum sér eða
öðrum. „En hver ætlar að
meta það? Þetta „skaðalög-
mál“ grundvallar alla löggjöf
Vesturlanda. Læknum var gefið það vald að
geta úrskurðað eða ákveðið hver er hættu-
legur sjálfum sér eða öðrum.“
Í dag hefur lögunum verið breytt að ein-
hverju leyti og faglegra ferli að baki frelsis-
sviptingu en vandamálið stendur eftir: Hægt
er að svipta fólk frelsi með geðþóttaákvörðun.
Þetta vill Geðhjálp hafa áhrif á. „Þetta er graf-
alvarlegt mál.“
Héðinn vill að prófað verði að beita ekki
nauðung eða þvingun í kerfinu hér á landi í
þrjú ár, þvingunarlaust Ísland, og sjá hver ár-
angurinn verður. „Þá verður talað á fjölda ráð-
stefna 10 eða 20 ár fram í tímann um hvað Ís-
land hafi gert frábæra hluti hérna. Af hverju
má ekki setja þetta fram sem tilraunaverk-
efni?“
Opin fyrir breytingum
Héðinn vill að snúið verði við þeirri þróun sem
rædd var hér á undan; að einblínt sé í sífellt
meira mæli á hvað skilji okkur að. Að það þurfi
að greina fleiri og fleiri með geðvandamál.
„Það er áhugverð rannsókn í gangi núna hjá
hollenskum lækni sem heilbrigðisráðuneytið
og landlæknisembættið hafa gert samning við
um tilraunaverkefni í Reykjavík og á Austur-
landi. Hún er að heilsugreina fólk og því búin
að snúa kerfinu að hluta við. Kerfið hennar
snýst um styrkleika þína, þeir eru greindir en
ekki einkenni ójafnvægis.
Ég held að þessi þróun sé mjög áhugaverð.
Það mun aldrei verða annaðhvort eða. Það
mun líklega verða hvort tveggja. Ef unnið er
meira með styrkleika þá verður ekki þessi
hvati að fara beint í greiningu á vandamáli.
Það mun taka langan tíma að breyta þessu.
Þetta er svona eins og að snúa olíuskipi. Það
eru svo miklir hagsmunir í þessu kerfi og þetta
er svo löng saga.“
Ef fólk horfir 50 ár aftur í tímann nú og
skoðar aðferðir í geðlækningum þess tíma
hristir það höfuðið margt hvert. Héðinn segir
að það sama gæti verið uppi á teningnum eftir
önnur 50 ár. „Þeir munu hugsa: „Hvað voru
þeir að gera þarna 2020?“ Það er ekkert end-
anlegt í þessu. Viðleitni okkar og aðferðir eru í
stöðugri þróun og við þurfum að vera opin fyr-
ir breytingum. Laga að breyttum tímum og
átta okkur á að vísindin á bak við þau eru hug-
læg og því takmörkuð.“
Ný lyf á leiðinni?
Héðinn er bjartsýnn á notkun vitundarvíkk-
andi efna til að stuðla að geðheilbrigði. Bann
var sett við slíkum efnum í Bandaríkjunum
1971 en rannsóknir leyfðar aftur um aldamótin
og hafa rannsóknir síðustu ára lofað góðu, sér-
staklega á efninu psilocíbin sem finnst í mörg-
um tegundum sveppa. Hefur efnið verið notað
til að hjálpa fólki sem glímir við þunglyndi,
kvíða og jafnvel fíknivanda.
Hinn 22. október kemur dr. Robin Carhart-
Harris, vísindamaður frá Imperial College
London, til landsins á vegum Geðhjálpar og
talar um þessa þróun á málþinginu „Liggur
svarið í náttúrunni?“ sem haldið verður í sal Ís-
lenskrar erfðagreiningar. „Mörg okkar eru á
því að þetta sé næsta stóra lyfjaframförin í
þessum málaflokki. Við viljum opna þessa um-
ræðu á Íslandi,“ segir Héðinn en notkun vit-
undarvíkkandi efna mætir skiljanlega nokk-
urri tortryggni.
Héðinn er uggandi yfir þeirri stöðu sem
gæti komið upp á vinnumarkaði í haust. Þegar
uppsagnarfrestur margra rennur út. „Þegar
þúsundir eða jafnvel tugþúsundir verða at-
vinnulaus tapar fólk rútínu sinni og missir
virkni sína. Það getur skapað álag á heilbrigð-
iskerfið.“
„Þú ert nóg“
Undir lokin fer samtalið yfir á heimspekilegri
nótur. Naumhyggju ber á góma í tengslum við
loftslagsmál sem hefur beina skírskotun í pen-
ingaöflin sem að miklu leyti stjórna geðlyfja-
iðnaðnum sem dæmi. Þar vilji menn að neytt
sé meira. En kannski er svarið að neyta minna.
Héðinn veltir því upp að Alda Karen Hjaltal-
ín hafi líklega haft rétt fyrir sér þegar hún stóð
fyrir fullum sal og sagði: „Þú ert nóg.“ Heim-
urinn er svo fullur af upplýsingum og stöðu-
samanburði að kannski er bara best að kúpla
sig út, eins og sífellt fleiri reyna að gera í dag.
Íslendingar eru gjarnir á samanburð, segir
Héðinn. Við erum upptekin af því að vinna.
Okkur vantar ytri viðurkenningu. Kannski
hefðum við öll gott af svolítilli ofurnæmni; sjá
heiminn í öðru ljósi.
„Ég hef brunnið fyrir það lengi að hafa áhrif
á heiminn. Farið út um allt til þess. Á endanum
snýst þetta ekki um þig. Kannski hafði Vol-
taire rétt fyrir sér í lok Birtings, er ekki allt
eins og það á að vera?“
„Lífið er eitt viðbragð, við erum alltaf að
bregðast við. Ég reyni að velja viðbrögð
og minna mig stöðugt á mikilvægi æðru-
leysis,“ segir Héðinn Unnsteinsson.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
’Það er ekkert endanlegt í þessu. Viðleitni okkar og að-ferðir eru í stöðugri þróun og við þurfum að vera opinfyrir breytingum. Laga að breyttum tímum og átta okkurá að vísindin á bak við þau eru huglæg og því takmörkuð.