Morgunblaðið - 29.12.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. DESEMBER 2020
Vestmannaeyjar Glæsilegt litský setti svip sinn á vesturhimininn við sólsetur á Heimaey á sunnudagskvöldið var. Margir sáu litfögur glitský við sólarupprás á höfuðborgarsvæðinu í gærmorgun.
Óskar Pétur Friðriksson
Í vor sem leið voru 20 ár liðin frá því
að VR innleiddi markaðslaunakerfi á ís-
lenskum vinnumarkaði. Þessi merku
tímamót fóru ekki hátt. Sem er miður því
markaðslaunakerfið er einhver sterkasti
leikur sem nokkurt stéttarfélag hefur
leikið í baráttunni hér á landi fyrir bætt-
um kjörum launafólki til handa.
Það er gömul staðreynd og ný að
launataxar taka yfirleitt hægum breyt-
ingum. Hvert prósentustig, jafnvel pró-
sentubrot, kallar á verulegar og yfirleitt
óyfirstíganlegar fjárhæðir. Fyrir launa-
fólk þýðir þetta í reynd að allir fá jafn lítið jafnvel þótt
hið félagslega réttlæti geti virst mikið á pappírnum.
Það kom enda í ljós að á fyrstu 18 mánuðum hins nýja
launakerfis hækkuðu grunnlaun félagsmanna um 19%
og heildarlaun um 21%. Á sama tíma hækkaði launa-
vísitalan um 9%. Aflvaki hins nýja markaðslaunakerfis
kom því strax berlega í ljós.
Láglaunasnaran
Markaðslaunakerfi VR skar hinn almenna fé-
lagsmann úr láglaunasnöru taxtalaunanna. Fram að
því höfðu „sterkustu“ hópar launamanna setið svo til
einir að kjötkötlunum. Þeir hópar sem voru í aðstöðu
til að semja um kaup sitt og kjör gerðu það hvað sem
öllum kjarasamningum leið. Allir aðrir voru á samn-
ingsbundnum töxtum og segja má að þessir betur
stæðu hafi líkt og „flotið“ ofan á þeim meginþorra
launafólks sem sat fast á klafa samningsbundinna
launataxta. Málið snerist því í reynd um það hvernig
valdefla mætti þennan meginþorra launafólks svo að
allir fengju sanngjarnt tækifæri til að hámarka eigin
tekjur.
Allir fái sanngjarnt tækifæri
Sú valdefling sem markaðslaunakerfi VR byggist á
– þetta sanngjarna tækifæri – er sem kunnugt er ekki
flókið. Með kjarasamningunum sem undirritaðir voru
vorið 2000 fengu félagsmenn í VR rétt á árlegu launa-
viðtali. Samhliða hefur VR látið gera reglubundna
launakönnun sem er tæki til að kortleggja laun og
launabreytingar innan VR og setur launaviðtalinu
ákveðin viðmið sem launþegi og vinnuveitandi ræða út
frá. Segja má að sú samningatækni sem þessi sam-
anburðarfræði byggist á hafi reynst býsna öflug í bein-
um launaviðræðum. Það er því líklega engin tilviljun
að meðallaun innan VR eru með því besta sem gerist
hér á landi.
Launaskrið náttúrulega
Markaðslaunakerfið hefur ekki aðeins komið fé-
lagsmönnum í VR til góða. Flest bendir til að launa-
skrið á almenna vinnumarkaðnum eigi upptök sín þar
og yfirleitt er það þetta „náttúrulega“ launaskrið sem
ber uppi almennar launahækkanir. Án þess er hætt
við að róðurinn þyngist, ekki síst í þeim hluta kjara-
viðræðna sem snýr að launatöxtunum. Þar skiptir
miklu geta millitekjuhópa til að semja sig upp að hærri
tekjulögunum. Eftir því sem þessir hópar standa
sterkar að vígi þeim mun minna verður
tekjubilið. Vinnumarkaðurinn fetar sig
skrefi nær raunverulegu félagslegu
réttlæti.
Það er sitthvað
Markaðslaunakerfi sambærileg því
íslenska hafa lengi verið við lýði annars
staðar á Norðurlöndunum, mun lengur
en hér á landi. Reyndar er það íslenska
upphaflega gert að danskri fyrirmynd,
en sem dæmi um það hversu samþætt
markaðslaunakerfið er vinnumark-
aðnum þar í landi þá sér danska hag-
stofan um framkvæmd launakannana.
Sú tryggð sem stór hluti verkalýðshreyfingarinnar
hér á landi virðist sýna gömlu launataxtapólitíkinni
sætir því að mörgu leyti furðu. Og þó. Innan þessara
raða hefur gætt talsverðrar tortryggni í garð nor-
ræna vinnumarkaðsmódelsins – sem gengur einmitt
út á sanngjarna skiptingu launakökunnar og aukið fé-
lagslegt réttlæti. Má vera að þetta réttlæti eigi ein-
hverra hluta vegna ekki upp á pallborðið hjá þessum
afmarkaða hluta verkalýðsforystunnar? Er kannski
til annað og betra félagslegt réttlæti að mati þessa
fólks? Það leyndi sér aldrei að markaðslaunakerfið
vakti misjafna lukku þegar það var kynnt til leiks fyr-
ir tveimur áratugum. Andstaða atvinnurekenda var
e.t.v. skiljanleg enda reikningsdæmið í sjálfu sér ekki
flókið. Öðru máli hlýtur hins vegar að gegna um fast-
heldnina við hina hefðbundnu láglaunataxtastefnu
innan launþegahreyfingarinnar.
Stöndum í fæturna
Það mikla atvinnuleysi sem liggur nú eins og á
mara á vinnumarkaðnum gerir að verkum að
launaþróun er undir miklum þrýstingi. Enda þótt
markaðskerfið sé kannski ekki flókið þarf engu að síð-
ur að reka það. Gera þarf vandaðar launakannanir á
reglubundnum grunni, halda úti kynningar- og
fræðslustarfi og bjóða upp á námskeið fyrir þá sem
það vilja svo að eitthvað sé nefnt. Þá myndar fyrir-
tæki ársins þriðju stoð markaðslaunakerfisins, en sú
stoð snýr að aðstöðu á vinnustað, samskiptum og
vinnustaðarmenningu. Aðalatriðið er þó að umræða
sé opin og lifandi; allir á sömu blaðsíðu. Annars er
hætt við að kerfið trénist upp og skili ekki lengur sínu.
Það hefur því sjaldan verið mikilvægara en nú að VR
axli það forystuhlutverk á vinnumarkaðnum sem fé-
lagið skipaði sér í fyrir liðlega 20 árum og tryggi stöðu
markaðslaunakerfisins.
Eftir Helgu Guðrúnu
Jónasdóttur
Helga Guðrún
Jónasdóttir
Markaðslaunakerfið 20 ára
» Andstaða atvinnurekenda var
e.t.v. skiljanleg. Öðru máli
gegnir um fastheldnina við hina
hefðbundu láglaunataxtastefnu
innan launþegahreyfingarinnar.
Höfundur er stjórnmálafræðingur.
hgjonasdottir@gmail.com
Aðlögunartímabilið
vegna útgöngu Bretlands
úr Evrópusambandinu er
senn á enda því um ára-
mótin hættir EES-
samningurinn að gilda
um Bretland. Frá því að
niðurstaða þjóð-
aratkvæðagreiðslunnar í
Bretlandi sumarið 2016
varð ljós höfum við átt í
miklum, nánum og um-
fram allt góðum sam-
skiptum við bresk stjórnvöld um sam-
band ríkjanna á nýjum tímum.
Árangurinn af því talar sínu máli.
Nýundirritaður bráðabirgðafríversl-
unarsamningur öðlast gildi um áramótin
og tryggir hann óbreytt tollkjör vegna
vöruviðskipta við Bretland. Það er afar
mikilvægt að kjarnahagsmunir íslenskra
fyrirtækja í viðskiptum við Bretland
hafa verið tryggðir með þessum samn-
ingi enda er Bretland einn mikilvægasti
útflutningsmarkaður íslenskra fyr-
irtækja.
Jafnframt hafa flugsamgöngur á milli
Íslands og Bretlands verið tryggðar
með undirritun loftferðasamnings nú
skömmu fyrir jól. Samningurinn veitir
sömu tvíhliða flugréttindi og löndin hafa
í dag. Fluggeirinn skiptir íslenskt efna-
hagslíf höfuðmáli og þar gegna flug-
samgöngur við Bretland lykilhlutverki.
Samningar sem við höfum þegar gert
við Bretland tryggja að Íslendingar sem
eru búsettir þar fyrir lok árs 2020 halda
réttindum til dvalar og búsetu og áfram
verður hægt að heimsækja Bretland án
vegabréfsáritunar.
Íslensk stjórnvöld hafa lagt áherslu á
að styrkja enn frekar og byggja upp
sambandið við Bretland eftir útgöngu.
Markmið okkar hefur verið að klára víð-
tækan fríverslunarsamning í samvinnu
við Noreg og Liechtenstein og standa
viðræður um hann nú yfir og mun ljúka
fljótlega á komandi ári.
Á aðfangadag bárust svo þau ánægju-
legu tíðindi að Bretar og ESB hefðu
samið um sitt framtíðarsamband. Þær
lyktir eiga eftir að gagnast okkur á
margan hátt og verða um leið gott vega-
nesti í endasprettinum framundan. Fyr-
irkomulag þjónustuviðskipta ESB og
Bretlands verður endurspeglað í frí-
verslunarsamningi okkar, góð nið-
urstaða í loftferðamálum kemur íslensk-
um flugrekendum líka vel og
rannsóknarsamstarf Breta
við ESB heldur áfram, sem
skiptir okkur Íslendinga
máli.
Við í utanríkisráðuneytinu
höfum í samvinnu við við-
komandi ráðuneyti og stofn-
anir unnið að því hörðum
höndum að koma í veg fyrir
að hnökrar komi upp í við-
skiptum okkar um áramótin
og að upplýsa fyrirtæki og
almenning um hvað mun
breytast og hvað ekki. Að
ýmsu er að hyggja í því sambandi. Sem
dæmi má nefna að þeir sem flytja til
Bretlands frá og með áramótum þurfa
að sækja um dvalarleyfi og uppfylla
ákveðin skilyrði samkvæmt nýju inn-
flytjendakerfi Bretlands. Samninga-
viðræður standa yfir um sérstök tveggja
ára dvalarleyfi fyrir ungmenni sem vilja
flytjast á milli Íslands og Bretlands og
lýkur þeim vonandi fljótlega á nýju ári.
Ég hvet þá sem stunda viðskipti eða
hafa tengsl við Bretland til að kynna sér
upplýsingar á sérstöku Brexit-vefsvæði
á Stjórnarráðsvefnum (www.stjorn-
arradid.is/verkefni/utanrikismal/brexit). Þar
eru einnig tenglar inn á aðrar gagnlegar
síður t.d. hjá MAST og Skattinum. Eins
má alltaf hafa samband við okkur í síma
eða með tölvupósti. Svarað er allan sól-
arhringinn í neyðarsíma ráðuneytisins
545 0112 og sérstakur viðbragðshópur
verður á vakt vegna áríðandi fyr-
irspurna sem tengjast útgöngunni.
Þetta er í samræmi við áherslu okkar á
aukinn stuðning við atvinnulífið eins og
nýstofnuð viðskiptavakt er til marks um.
Áramótin sem eru á næsta leiti marka
tímamót að svo mörgu leyti. Þótt að
ýmsu sé að hyggja varðandi útgöngu
Breta úr ESB hafa lykilhagsmunir Ís-
lands verið tryggðir. Ég er sannfærður
um að spennandi tímar séu fram undan í
sambandi okkar við þessa góðu granna
okkar.
Eftir Guðlaug Þór
Þórðarson
Guðlaugur Þór
Þórðarson
» Íslensk stjórnvöld hafa
lagt áherslu á að
styrkja enn frekar og
byggja upp sambandið við
Bretland eftir útgöngu.
Höfundur er utanríkis- og
þróunarsamvinnuráðherra.
Útganga Bretlands og
íslenskir hagsmunir