Stefnir - 01.07.1984, Page 16

FRIÐUR OG FRELSI í 35 ÁR
EINAR K. GUÐFINNSSON:
Um hvað snúast
átökin i alþióðamálum?
Efnahagsleg og stjórnmálaleg bylting hefur
stöðugt átt sérstað í heimi okkar, allt frá lokum
síðari heimsstyrjaldarinnar. Afleiðingin er sú,
að nú búum við í heimi sem sífellt er að taka
breytingum, er í sífelldri þróun. Sjálf skipan
heimsins er ákaflega ólík því sem hún var fyrir
einum eða tveimur áratugum. Ymislegt af því
sem þarna er á ferðinni má rekja langt aftur og
er kannski samgróið samfélagsgerð okkar. Við
getum nefnt dæmi um þetta.
Orkuþörf samfélaga Vesturlanda hefur haft
gífurleg áhrif á gang heimsmálanna og raunar
heimsmynd okkar allra. Heimsmyndin tók
stakkaskiptum þegar arabahöfðingjar brugðu
sér inn af eyðimörkum sínum til þess að skrúfa
fyrir eldsneytisgjafa hinna olíuþyrstu
Vesturlandabúa. Heimurinn hefur aldrei orðið
samur á eftir.
Öllu erfiðara er að merkja þau áhrif sem
pólitískir atburðir fyrri alda hafa haft á samtíð
okkar. Enginn vafi er á því til dæmis að frelsis-
stríð Bandaríkjamanna og hugmyndir Banda-
lagsmanna skömmu síðar hafa haft ómetanleg
áhrif á gang heimsins. Þessir atburðir hafa
óneitanlega ásamt öðrum verið merkiskyndlar
í átökum í alþjóðamálum, þó að það virðist
ekki svo augljóst við fyrstu sýn.
Eg nefndi þessi dæmi af tveimur ástæðum.
Hin fyrri er sú, að dæmin eru innbyrðis ólík, og
hin síðari sú að hvort um sig er slík stærð í sögu
okkar, að þau verða tæplega umflúin af neinum
þeim er vill kynna sér átök alþjóðamálanna og
sögu síns heimshluta.
Fjarri sé það mér að álíta að gangur sög-
unnar ráðist einvörðungu af stórum atburðum
sem þessum. Tilviljun eða óvæntar aðstæður
geta svo gjörsamlega breytt gangi mála, að
ómögulegt getur verið að sjá það fyrir. Það eru
einmitt þessir þættir sem gera það svo örðugt
að rekja sögu sína. Þó er því einmitt þannig
farið að nauðsynlegt er að rekja þessi skref, til
þess að geta skilið söguna.
Óhrekjanlegt má telja að saga heimsins ein-
kenndist lengi af því fyrirbæri, sem menn hafa
kallað „kalda stríðið“. Þetta fyrirbæri er eitt
hið umdeildasta sem um getur í pólitískri sögu
okkar. Það er deilt um skilgreiningu á fyrir-
bærinu sjálfu; jafnvel hvort það sé yfirhöfuð til,
hvenær marka megi upphaf þess og endalok og
þannig mætti lengi telja.
Winston Churchill.
„Skuggi hefur fallið á sviðið...“
Það er oft til siðs að rekja upphaf þessa aftur
til ársins 1946, 5. mars það ár, meira að segja.
Þann dag og það ár flutti Winston Churchill
hina frægu ræðu sína í Fulton háskóla í Banda-
ríkjunum, ræðu sem æ síðan hefur verið vitnað
í og sögð marka upphaf kalda stríðsins.
Churchill var þá ekki lengur forsætisráðherra í
Bretlandi, en naut þvílíkrar virðingar um hinn
vestræna heim, að tæpitungulaus boðskapur
hans hlaut að vekja mikla athygli. í ræðu sinni
komst Churchill meðal annars svo að orði:
„Skuggi hefur nú fallið á sviðið sem sigur
bandamanna varpaði nýlega svo skærri birtu á.
Enginn veit hver næstu áform Ráðstjórnar-
ríkjanna og hinnar kommúnisku alþjóðastofn-
unar þeirra eru eða hver eru takmörk útþenslu
og trúboðstilhneiginga þeirra ef þau eru þá
nokkur. Frá Stettin við Eystrasalt til Trieste við
Adríahaf hefur fallið járntjald yfir álfuna.
Handan þeirra línu eru allar höfuðborgir hinna
fornu ríkja Mið og Austur-Evrópu... Allar
þessar nafntoguðu borgir eru nú á sovésku
áhrifasvæði og eru nú ekki aðeins undir
sovéskum áhrifum í einu eða öðru formi heldur
lúta nú í mörgum tilfellum vaxandi stjórn
Moskvu... Hvaða ályktanirsem við drögum af
þessum staðreyndum - og staðreyndir eru það
- þá er hitt vfst að þetta er ekki sú frelsaða Ev-
rópa sem við börðumst fyrir að byggja upp. Né
heldur hefur hún að geyma stoðir varanlegs
friðar“.l)
í ræðu sinni sagði Churchill ennfremur að
Sovétmenn bæru virðingu fyrir herðnaðar-
mætti. Bretar og Bandaríkjamenn þyrftu því
að halda áfram hernaðarsamstarfi sínu, svo að
friður yrði tryggður. Síðari hluta þessa sama
árs, gat Churchill með sanni sagt að rás atburð-
anna hefði staðfest orð hans.
Upphaf hugmyndafræðilegra
átaka dagsins í dag
Þó þægilegt kunni það að vera að láta svo
magnþrungna ræðu marka upphaf þess fyrir-
bæris sem við nefnum „kalt stríð“, hygg ég að
það jaðri við sögulega fölsun að halda slíku
fram. Miklu nær er að segja að á árunum eftir
síðari heimsstyrjöld hafi betur komið í Ijós en
fyrr hvílíkt ógnardjúp hugmynda og hugsjóna
var á milli kommúnistaríkjanna og hinna
frjálsu þjóða. Það er því ekki úr vegi að beina
sjónum sínum aftur um 67 ár, aftur til ársins
1917, árs bolsévíkka byltingarinnar í Rúss-
landi. Með byltingu bolsévikka í Rússlandi má
segja að nýr tími hefjist. Ráðstjórnarríkin voru
þjóðfélag, með klár hugmyndafræðileg mark-
mið. Stjórnendur ríkisins litu á samskipti við
aðrar þjóðir fyrst og fremst sem aðerð til þess
að koma hugmyndafræði sinni á framfæri. Þess
utan voru markmið Sovétmanna skýr og aug-
Ijós. Meginmarkmið var að bylta þeim þjóðfé-
lögum sem ekki aðhylltust sósíalisma. Að lok-
inni heimsstyrjöld urðu til ríki sem aðhylltust
sama sjónarmið. í þeim flokki ber Kína að
sjálfsögðu hæst, ásamt leppstjórnum þeim sem
Kremlverjar áttu meiri og minni þátt í að koma
á í Austur-Evrópu á árunum eftir síðari heims-
styrjöld.
Sagan hefur vitaskuld sýnt okkur að kenn-
ingum sínum um alþjóðamál hafa Sovétmenn
fylgt rækilega eftir. Henry Kissinger fyrrum
utanríkisráðherra Bandaríkjanna hefur það
eftir Vladimir Lenin að þar til lokaniðurstaða
hafi fengist í átökum á milli kapítalisma og
kommúnisma hljóti að ríkja í heiminum hræði-
legt stríðsástand.2)
16
STEFNIR