Stefnir - 01.07.1984, Page 18

er þó vitaskuld heldur ekki að neita að inn-
byrðis eru þessi stjórnkerfi ólík; ríki Austur-
Evrópu eru skemur komin á þróunarbraut
alræðisins, ef þannig má að orði komast.
Megineinkenni eru þó hin sömu, ríkið er eini
vinnuveitandinn. Eins og byltingarforinginn
Trotsky orðaði það í bók sinni Revolution
Betrayed: „I landi þar sem eini vinnuveit-
andinn er ríkið, þýðir andstaða hægan hungur-
dauða. Gömlu meginreglunni, sá sem ekki
vinnur, skal ekki borða, hefur verið vikið til
hliðar af nýrri; sá er ekki hlýðir, skal ekki
eta“.9)
Því er að vísu stundum haldið fram að miklu
fleira sé líkt en ólíkt með stjórnkerfum Vestur-
landa og kommúnistaríkjanna. Slík fullyrðing
stenst þó engan veginn nánari athugun.
Ólík stjórnkerfl
Eitt megin einkenni Vesturlanda eru hinir
margvíslegu hópar sem hver um sig hafa marg-
víslegu pólitísku hlutverki að gegna. Hags-
muna- og þrýstihópar, sem oft á tíðum hafa
uppi háværagagnrýni á stjórnvöld. Sambærileg
fyrirbæri finnum við varla í ríkjum Austur-
Evrópu, svo ekki sé talað um Ráðstjórnar-
ríkin.
Það er lítill vandi hugsa ég að taka út úr ein-
hverja einstaka þætti hvors samfélags fyrir sig
og segja, þetta er eins. Hins vegar þjónar það
litlum tilgangi, því eins og áður sagði þá feliur
ekkert þjóðfélagskerfi í raun og veru alveg að
þeim módelum sem við notum til viðmiðunar
og ófullkomleiki hinna opnu samfélaga Vestur-
landa er auðvitað slíkur að eitt og annað má
finna í gerð þeirra sem dregur dám af alræðis-
stjórnarfari.
Þetta er þó ekki kjarni málsins. Hann er hins
vegar sá að annars vegar höfum við alræðisríki,
þar sem opinber hugmyndafræði drottnar yfir
öllu. Hins vegar opið samfélag þar sem sam-
keppni hugmynda ríkir, gagnrýni á stjórnvöld
er daglegt brauð, réttarríki tryggir réttarstöðu
þegnanna. Síðast en ekki síst er eðlilegt að
vekja athygli á því sem hinn kunni sérfræð-
ingur í málefnum Ráðstjórnarríkjanna
Leonard Schapiro segir í bók sinni um „Al-
ræðishyggju". Hann álítur að þrátt fyrir að
alræðisríkin séu innbyrðis ólík og hafi tekið
miklum breytingum í tímans rás, þá sé eitt ein-
kenni á þeim sameiginlegt. Ekki fyrirfinnist í
alræðisríkjum skýr mörk á milli hinna ýmsu
valdastofnana þjóðfélagsins. Hin gamla
Locke-íska skipting þjóðfélagsins í löggjafar-,
framkvæmda- og dómsvald er ekki til í alræðis-
ríkjum og því er þegn í alræðisríki svo gjör-
samlega undirorpinn ákvörðun stjórnvalda
hverju sinni.10)
Það er í Ijósi þessa grundvallarmunar, sem
ég tel réttmætt að segja að átökin í alþjóð-
málum standi á milli ólíkra stjórnkerfa, ólíkra
pólitískra hugmynda, á milii alræðis og lýð-
ræðis, með öðrum orðum.
Þáttur þróunarríkja
En hvað þá með þróunarríkin og hin þróuðu
kann þá einhver aðspyrja. Er ekki grundvallar-
munur á þeim?
Þessi spurning er vitaskuld alveg sjálfsögð.
Mjög er nú rætt um ágreining þróunarríkja og
þróaðra - eða „suðurs" og „norðurs" eins og
nú er tekið að kalla það. Því er eðlilegt að ég
geri nokkra grein fyrir því hvers vegna ég tel
ekki að átökin í alþjóðamálum séu eða verði á
milli „norðurs og suðurs“, - ríkra þjóða og
snauðra.
í upphafi er auðvitað rétt að gera sér grein
fyrir því að hugtökin „norður" og „suður“ taka
ekki til neinnar landfræðilegrar heiidar.
„Suðrið“ er heldur ekki menningarleg heild og
jafnvel ekki efnahagsleg heild. Bresku hagfræð-
ingarnir Bauer og Yamey sem eru sérfræðingar
í málefnum þróunarríkja hafa bent á að það
Henry Kissinger.
sem við nefnum „suðrið“ sé með örfáum
undantekningum einfaldlega hópur hagkerfa
er þiggi þróunarhjálp. Að öðru leyti séu þessi
ríki mjög ólík innbyrðis og að hagsmunir þeirra
rekist á. Fyrir vikið sé ekki á neinn hátt hægt að
tala um hin svo nefndu „þróunarríki" sem eina
heild.n)
Sundurleitur hópur
Stundum er gefið í skyn að þróunarríkin
muni rísa upp og krefjast þess að fá sinn hlut.
Þó ég vilji ekki hér og nú reyna að gerast spá-
maður í þessum efnum efa ég ekki að mál-
efnum hinna fátæku ríkja verður gefinn meiri
gaumur á næstunni. Hins vegar tel ég ákaflega
fráleitt að átök „suðurs“ og „norðurs" muni
magnast á næstunni. Benda má á að innbyrðis
eru þessir hópar ákaflega ólíkir. Mörg ríki Afr-
íku og Asíu eru til að mynda upp á kant og oft
hefur komið til átaka á milli þeirra. Þá er hern-
aðarmáttur hinna snauðu ríkja svo lítill að
augljóslega gætu þau ekki staðið iðnvæddum
þjóðum, hvort sem er í austri eða vestri snún-
ing á hernaðarsviðinu. Ennfremur má benda á
að tengsi, bæði söguleg, efnahagsleg og póli-
tísk eru á milli ýmissa ríkja Vesturlanda og
„þróunarlandanna". Til dæmis má nefna að
þegar til uppreisnar kom í her Tansaníu á
sjötta áratugnum leitaði forseti landsins Julius
Nyerere til Breta um aðstoð. Þessi margvíslegu
samskipti þjóðríkjanna styðja auðvitað þá
skoðun sem ég gat um hér á undan að gagn-
kvæmir hagsmunir hafa gert heimsmálin marg-
slungnari en áður var.
Engum vafa er undirorpið að mikilvægi
þriðja heimsins mun vaxa mjög á næstu árum.
Jafnt á hernaðar, efnahags og póiitíska svið-
inu. Til dæmis er augljóst að á alþjóða vett-
vangi geta ákvarðanir þessara ríkja haft mikið
að segja. Þessi ríki hljóta að verða mikilvæg
viðskiptalönd iðnvæddu ríkjanna um ókomna
framtíð. Mörg hinna fátækari ríkja hafa yl'ir að
ráða geysilegum hráefnum og gegna því þýð-
ingarmiklu hlutverki í hinu alþjóðlega efna-
hagskerfi. Það er einmitt þetta síðast talda atr-
iði sem vegur þungt um samskipti stórveld-
anna. John Ericsson, prófessor í sovéskum
fræðum við háskólann í Glasgow, hélt því fram
á þingi DEMYC, í Strasbourg fyrir þremur
árum að ástæða þess að Sovétríkin hefðu sótt
fram í Afríku, væri fyrst og fremst sú að þau
skorti ýmis þau hráefni er ríki eins og Angóla
og Mozambique hefðu gnótt af. Hið sovéska
hernaðarbrölt suður á bólginn stafaði ekki af
neinum hernaðarlegum eða pólitískum hvöt-
um. Asókn í hráefnin ræki þá áfram. - Hvort
sem þessi tilgáta er sönn eður ei, er auðvitað
Ijóst að hráefnisauðug ríki munu einlægt verða
bitbein í heimsviðskiptum sem og í hernaði.
Þó ég geri lítið úr þcim málflutningi að hætt
sé á átökum „suðurs" og „norðurs“, er það
fjarri mér að draga úr mikilvægi þriðja heims-
ins fyrir þróun alþjóðamála á næstunni. Á hinn
bóginn held ég því fram að enn um sinn verði
það hin hugmyndafræðilegu átök austurs og
vesturs, sem setja muni svip sinn á heimsmálin
enn um sinn. Enda hafa Sovétríkin nú um
margra ára skeið gert sitt besta til að ná fótfestu
meðal hinna fátækari þjóða.
Steindauð hugmyndafræði
Auðvitað er ómögulegt að segja hvað fram-
tíðin ber í skauti sér í þessum efnum. Vissulega
má benda á að Sovétríkin hafi glutrað niður
ágætum stuðningsmönnum sínum meðal ráða-
manna þriðja heimsins. En hitt er líka jafn Ijóst
að Sovétmenn leggja kapp á að ná þar fótfestu.
Að sjálfsögðu er kommúnisminn fyrir löngu
steindauð og úr sér gengin stjórnmálastefna,
sem brugðist hefur öllum vonum. Sem slíkur
höfðar hann þvf ekki til nýfrjálsra og fátækra
þjóða sem dreymir stóra drauma um betri tíð.
En sovéska hernaðar- og áróðursvélin er
máttug, ekki síst þegar henni er hjálpað af úr-
tölumönnum á Vesturlöndum.
í þessari grein hef ég leitast við að sýna fram
á að hin alþjóðlegu átök séu á milli ólíkra hug-
mynda; alræðis og lýðræðis. Fulltrúar þessara
hugmynda séu annars vegar Ráðstjórnarríkin
og fylgifiskar þeirra en hins vegar Vesturlönd.
Einnig hef ég rakið, með dæmum, hvernig
fyrirmenn Ráðstjórnarríkjanna hafa einlægt
verið trúir boðun sinni á sósíalískum hug-
myndum og litið á utanríkisstefnu sína sem lið
í því að styrkja sósíalismann í heiminum. Meg-
inniðurstaða mín er því sú, eins og ég vék að
fyrr, að nauðsynlegt sé að hindra að Sovét-
menn fái tækifæri til þess að framfylgja utan-
ríkisstefnu sinni, sem Gromyko utanríkisráð-
herra lýsti með þessum orðum í júní árið 1968,
í ræðu fyrir Æðsta Ráði Ráðstjórnarríkjanna:
„Ráðstjórnarríkin eru stórveldi í tveimur
hcimsálfum, Evrópu og Asíu. Hagsmunir
lands okkar eru þó ekki einskorðaðir af því ein-
18
STEFNIR