Stefnir - 01.07.1984, Page 26

FRIÐUR OG FRELSI í 35 ÁR
SÓLRÚN B. JENSDÓTTIR:
Orsakir ófriðar
Orsakir ófriðar. Hvers vegna er þetta um-
ræðuefni valið á ráðstefnu, sem fjalla á um
tryggingu friðar? í fljótu bragði virðist þetta
þversögn, en svo er ekki. bekking á orsökum
ófriðar auðveldar mönnum að gera sér grein
fyrir því hvenær ástandið í milliríkjasam-
skiptum er orðið svo eldfimt, að styrjöld er
yfirvofandi. Slík þekking ætti að leggja þá sið-
ferðilegu skyldu á herðar deiluaðila, að leysa
deilumálin á friðsamlegan hátt áður en það er
um seinan.
Þekking á orsökum ófriðar hefur aldrei verið
brýnni en á kjarnorkuöld, þegar stórveldin
ráða yfir gereyðingarvopnum og líklegt er að
styrjöld milli þeirra tákni tortímingu lífs á jörð-
inni í núverandi mynd. Styrjaldir hafa fram til
þessa leitt ólýsanlegar hörmungar yfir
mannkynið, en þeir sem lifðu gátu alltaf tekið
upp þráðinn að nýju. Slíkt yrði ekki unnt að
aflokinni kjarnorkustyrjöld, þegar geislun frá
kjarnorkusprengjum hefur eitrað jörðina og
andrúmsloftið.
Fram á þessa öld þóttu styrjaldir svo sjálf-
sögð lausn á deilum milli ríkja og orsakir þeirra
svo augljósar, að sagnfræðingar gerðu lítið af
því að rannsaka þessar orsakir sérstaklega. Af
augljósum orsökum styrjalda má t.d. nefna
valdagræðgi, ágirnd, hefnigirni, hugsjónir,
ævintýramennsku, réttlætiskennd og ótta, ein-
kum ótta við að glata völdum og frelsi.
Viðhorf sagnfræðinga breyttust með heims-
styrjöldinni fyrri. Hún var svo ægileg og úrslit
hennar svo ólík því, sem menn hafði órað fyrir,
að flestir voru sammála um að sterk og óum-
flýjanleg áður óþekkt öfl hefðu hrundið henni
af stað. Erfitt hefur reynst að finna þessi óum-
flýjanlegu öfl. Hins vegar hafa rannsóknir leitt
í Ijós sömu orsakir og valdið hafa ófriði frá því
að sögur hófust. Breski sagnfræðingurinn Mic-
hael Howard, prófessor í Oxford, sem mikið
hefur ritað urn styrjaldasögu, bendir á að
samanburð megi gera á orsökum fyrri heims-
styrjaldar og Pelópsskagastyrjaldanna milli
Aþenu og Spörtu í Grikklandi hinu forna.
Styrjaldirnar voru þrjár, háðar með nokkrum
hléum frá 457-404 f. Kr.
Gríski sagnfræðingurinn Þúkidítes, sem
uppi var á styrjaldartímanum skrifaði m.a. um
orsakirnar, að ótti Spartverja við vaxandi veldi
Aþenu hafi gert styrjöld óumflýjanlega. í mið-
Evrópu 1914 óttuðust Pjóöverjar upplausn
austurríska keisaradæmisins og aukin völd
Rússa í kjölfarið. Bretar óttuðust hins vegar,
að Þjóöverjar næðu völdum á meginlandinu,
en ásamt eflingu þýska flotans ógnaði það veldi
Breta á höfunum og nýlendum þeirra.
Þótt styrjaldir hafi almennt verið taldar eðli-
leg aðferð til þess að útkljá milliríkjadeilur
fram yfir fyrri heimsstyrjöld, tók afstaða til
þeirra að breytast á 18. öld. A miðöldum liiu
margir þjóðhöfðingjar á ófrið við nágrannana
sem góða tilbreytingu frá dýraveiðum. Það
voru menntamenn á 18. öld, sem reyndu að
breyta viðhorfinu til ófriðar. Töldu þeir styrj-
aldir svo fráleitar, að orsakanna hlyti að vera
að leita í heimsku stjórnenda. Einfaldasta
aðferðin til þess að koma í veg fyrir þær væri að
velja skynsama stjórnendur. Sumir töldu kaup-
sýslumenn hæfasta til að stjórna, aðrir verka-
lýðinn. Skoðunin umfáránleikastyrjaldahefur
síðan verið ríkjandi meðal frjálslyndra
menntamanna. Þeir hafa lýst styrjaldir sjúk-
legar og telja skástu skýringu þeirra hroðaleg
mistök, en þá verstu glæp. Þeir, sem hefja
styrjaldir hljóti að vera annað hvort geðsjúkl-
ingar, glæpamenn eða fórnarlömb afla, sem
þeir ráði ekki við.
Þótt margir teldu slík öfl undirrót fyrri
heimsstyrjaldar, var niðurstaða rannsóknar-
nefndar, sem sigurvegararnir settu á fót 1919,
einfaldari. Miðveldin, Þýskaland og Austur-
ríki vildu styrjöld. Studdi nefndin mál sitt með
því að benda á harkalega úrslitakosti, sem
Austurríkismenn settu Serbum eftir morðið á
Frans Ferdinand erkihertoga af Austurríki í
Sarajevo í Bosníu í júní 1914, en morðið var
neistinn, sem kveikti ófriðarbálið. Austurríkis-
menn sökuðu serbnesk stjórnvöld um morðið
en sök þeirra hefur aldrei sannast. Það var
mikilvægt fyrir sigurvegara styrjaldarinnar,
Breta, Frakka og Bandarfkjamenn að leggja
áherslu á sekt Þjóðverja. Þannig var unnt að
réttlæta stríðsskaðabæturnar sem Þjóðverjum
var gert að greiða.
Þjóðverjar sökuðu Frakka og Rússa um að
hafa æst til ófriðarins, Frakka til þess að ná
aftur héruðunum Elsass og Lótríngen, sem
Þjóðverjar tóku af þeim 1871 og Rússa af ótta
við að missa siglingaleiðina út á Miðjarðarhaf,
ef áhrif Þjóðverja á Balkanskaga ykjust.
Eftir því sem lengra leið frá heimsstyrjöld-
inni einkenndust rannsóknir á orsökum hennar
af meira hlutleysi. Eru flestir sammála um það
nú, að ekkert stórveldanna hafi viljað Evrópu-
stríð. Austurríkismenn vilduberjaáSerbum til
þess að draga kjarkinn úr sameiningar-
hreyfingu Suður-Slava og fresta uppiausn keis-
aradæmisins. Þeim þótti morðið í Sarajevo
kjörin átylla og leituðu til bandamanna sinna,
Þjóðverja í von um að loforð þeirra um stuðn-
ing myndi hræða Rússa frá aðgerðum. Rússar
unnu að endurskipulagningu hers síns og voru
ekki l'úsir í stríð, en þcir gátu ekki svikið Serba
og gerðu herútboð í þeirri von að það hræddi
Miðveldin frá hernaðaraðgerðum. Þetta mis-
tókst. Þjóðverjar gátu ekki setið hjá og horft á
Rússa aðstoða Suður-SIava við upplausn aust-
urríska keisaradæmisins. Bretar og Frakkar
voru í Þríveldabandalaginu með Rússum, en
styrjaldarþátttaka þeirra réðst ekki síður af
ótta viö enn öflugra Þýskaland.
Öll stórvcldin gengu til leiks af ótta við óvini
sína en gerðu sér þó vonir um beinan hagnað.
Þýsku hershöfðingjarnir voru haldnir innilok-
inartilfinningu. Þeir vildu stækkayfirráðasvæði
sitt. Breski flotinn sá kærkomið tækifæri til
þess að binda enda á uppbyggingu þýska
flotans, Frakkar vildu ná aftur Elsass og Lótr-
[ íngen og Austurríkismenn vildu veikja Suður-
Slava og bægja frá hættunni á upplausn ríkis-
ins.
Þegar styrjöldinni lauk 1918 voru þrjú keis-
aradæmi úr sögunni. Bolsévíkar höfðu tekið
völdin í Rússlandi. Austurríska keisaradæmið
leystist upp í þjóðríki, sem stofnuð voru á rúst-
um þess í samræmi við stefnuna um sjálfs-
ákvörðunarrétt þjóða. Þjóðverjar gáfust upp
og urðu að ganga að afarkostum sigurvegar-
anna. Auk gífurlegra stríðsskaðabóta, urðu
þeir að láta af hendi landssvæði, skuldbinda sig
til að vígbúast ekki og keisarinn varð að láta af
völdum.
Bretar og Frakkar fengu forræði í Evrópu að
styrjöldinni lokinni, en það byggðist ekki á
raunverulegum yfirburðum. Þjóðverjar voru
ekki gersigraðir, þeir bjuggu yfir afli, sem beið
þess að verða leyst úr læðingi. Það má í raun-
inni líta á tímabilið frá 1918 til 1939 sem vopna-
hlé, því að orsakir síðari heimsstyrjaldarinnar
má rekja beint til þeirrar fyrri. Hitler vildi leið-
rétta ranglæti Versalasamninganna og hóf víg-
búnað til þess að sameina alla þýskumælandi
menn í Mið-Evrópu í eitt ríki, en auk þess
hafði hann á prjónunum áform um að vinna
Þjóðverjum landssvæði í austri á kostnað
Slava. Lokatakmark hans var óhugsandi án
styrjaldar, en honum gekk ótrúlega vel framan
af að fá óskir sínar uppfylltar án átaka.
Frakkar og Bretar vildu ekki stríð, en frið-
unarstefnan, sem þeir fylgdu og Þjóðverjar
studdu á laun í eiginhagsmunaskyni, átti sér
tvær meginorsakir. Menn vildu reyna allt til
22
STEFNIR