Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 5

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
225
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Gróðurframvinda á jökulskerjum
í Breiðamerkurjökli í 80 ár
Bjarni Diðrik Sigurðsson, Starri Heiðmarsson, †Hálfdán Björnsson og Eyþór Einarsson
Hér segir frá langtímarannsóknum á tveimur misgömlum
jökulskerjum, Bræðraskeri og Káraskeri. Rannsóknirnar
hófust árið 1965 og hafa staðið sleitulaust síðan (sjá við-
auka). Eldra skerið kom upp úr jökli fyrir 84 árum og var
fyrst rannsakað 21 árs gamalt, en yngra skerið kom upp
fyrir 60 árum og hefur verið rannsakað nokkurn veginn frá
upphafi. Rannsóknirnar lúta að landnámi gróðurs á hinu
nýja ósnortna landi sem kom upp úr jökulfreranum og að
myndun og þróun gróðursamfélaga sem smátt og smátt
höfðu þau áhrif á umhverfi sitt að vaxtarskilyrði urðu hag-
felldari. Rannsóknirnar gefa vísbendingar um myndun sjálf-
bærra vistkerfa og sýna hvernig hringrásir orku, vatns og
næringarefna þróast uns þær standa undir því lífríki sem
þar fær þrifist. Niðurstöðurnar varpa ljósi á meginþætti
í uppbyggingu vistkerfanna en ferlið er flókið og ljóst að
landnemar þurfa að takast á við nýjar áskoranir með hækk-
andi aldri skerjanna. Athygli vekur að æðplöntur einkenna
fyrstu stig framvindunnar en mosar og fléttur koma síðar.
Í Bræðraskeri, sem fylgst hefur verið með nánast frá upp-
1. mynd. Horft inn á Breiðamerkurjökul frá þjóðveginum á Breiðamerkursandi. Öll yngri jökulskerin eru merkt inn á myndina ásamt Máfabyggðum
og Vesturbjörgum í Esjufjöllum. Fjarlægð frá jökuljaðri upp að Maríuskeri, Bræðraskeri og Káraskeri er 8,6–9,0 km. Tveir urðarranar sem eiga
uppruna sinn í Fjölvinnsfjöllum (t.v.), utan myndar, og Máfabyggðum (t.h.) ná niður á sandinn. – View towards Breiðamerkurjökull glacier from the
road across Breiðamerkursandur. All the younger nunataks are marked, as well as the older Máfabyggðir and Esjufjöll. The distance from the
glacier edge to the Maríusker, Bræðrasker and Kárasker nunataks is 8.6–9.0 km. Two medial moraines can be seen reaching the glacer forefield,
originating from Fjölvinnsfjöll (left; the nunatak not in picture) and Máfabyggðir. Ljósm./Photo: Bjarni D. Sigurðsson, júlí 2019.
hafi, fjölgaði æðplöntutegundum nokkuð reglulega til að
byrja með. Eftir stöðnun fjölgaði tegundum á ný þegar skerið
hafði náð 40–50 ára aldri og sýndu efnagreiningar á jarðvegi
að þá var uppsöfnun næringarefna merkjanleg. Árið 2016
höfðu 36 tegundir æðplantna og 8 tegundir fléttna numið
land í vöktunarreitunum. Tegundafjölbreytileiki breyttist
svipað og tegundafjöldinn innan reita í Bræðraskeri en í
Káraskeri fór hann undir lok tímabilsins lækkandi í reitunum
þar sem gróðurframvindan var komin lengst. Öfugt við
tegundafjöldann minnkaði gróðurþekjan í Bræðraskeri eftir
um 15 ára aldur en í Káraskeri, sem var eldra þegar mæl-
ingarnar hófust, breyttist hún almennt lítið fram á seinni ár.
Sambærileg gróðurframvinda hefur orðið í báðum skerjum
samkvæmt jarðvegsefnagreiningum, þekjumælingum og
hnitunargreiningu gagnanna. Þar sem fjallavíðir (Salix
arctica) verður ríkjandi dregur marktækt úr tegundafjöl-
breytni, líklega sökum þess að víðirinn er sterkastur í
samkeppninni um vaxtarrýmið.
Maríusker
Systrasker Máfabyggðir Bræðrasker Kárasker Esjufjöll
Náttúrufræðingurinn 90 (4–5) bls. 225–240, 2020