Náttúrufræðingurinn

Årgang

Náttúrufræðingurinn - 2020, Side 6

Náttúrufræðingurinn - 2020, Side 6
Náttúrufræðingurinn 226 Ritrýnd grein / Peer reviewed INNGANGUR Landnám lífs á „nýju“ yfirborði sem hvorki inniheldur lífrænan jarðveg né fræforða og fyrstu skref þróunar lífverusamfélaga á slíku yfirborði, til dæmis nýrunnu hrauni eða fersku jök- ulskeri (e. nunatak), nefnist frumfram- vinda (e. primary succession).1 Slíkar aðstæður finnast víða á Íslandi og eru sérstaklega áhugaverðar hér þar sem tiltölulega stutt er síðan landið allt, eða að minnsta kosti verulegur hluti þess, gekk í gegnum slíkan feril við lok síð- asta kuldaskeiðs ísaldar.2 Með því að rannsaka þetta má meðal annars auka skilning á myndun og þróun lífríkisins hér við lok ísaldar og upphaf nútíma. Á Íslandi bjóðast óvenju góðar og fjölbreyttar aðstæður til rannsókna á frumframvindu og er þar auðvitað fyrst að telja land sem kemur undan jökli þegar jökulsporðar hörfa. Margar frumfram- vindurannsóknir hafa verið gerðar á slíkum jökulaurum. Hérlendis má nefna rannsóknir Perssons3 og þeirra Glausens og Tanners4 við Skaftafellsjökul og rann- sóknir Olgu Kolbrúnar Vilmundardóttur o.fl.5 á Breiðamerkursandi sem dæmi um rannsóknir á áhrifum á gróðurfar og breytingar jarðvegsþátta eftir því sem lengra líður frá því að land kom undan jökli. Frumframvinda á sér einnig stað í kjölfar eldsumbrota og sennilega eru þekktustu rannsóknir á frumframvindu og jarðvegsmyndun hérlendis þær sem unnar hafa verið í Surtsey frá myndun hennar í eldgosinu 1963–1967.6–9 Fleiri rannsóknir má nefna, til dæmis rann- sóknir Ágústs H. Bjarnasonar10 og síðar Olgu Kolbrúnar Vilmundardóttur o.fl.11 á gróðurfari misgamalla Hekluhrauna, rannsóknir Jónu Bjarkar Jónsdóttur12 á gróðurframvindu Skaftáreldahrauns og rannsóknir Leblans o.fl.13 á jarðvegsfram- vindu á misgömlum eyjum í Vestmanna- eyjaklasanum. Erlendis hefur land sem rís úr sæ við landris einnig verið notað til sambærilegra rannsókna á frumfram- vindu14 en okkur er ekki kunnugt um að slíkar rannsóknir hafi farið fram hér- lendis. Þó eru góðar aðstæður til þess þar sem land rís nú á Suðausturlandi um 1 cm á ári.15 Að lokum má nefna að framvinda á landi í kjölfar uppgræðslu þar sem nær algjör jarðvegseyðing hefur átt sér stað16 er náskyld frumframvindu á ósnortnu yfirborði og ýmislegt hagnýtt má læra með samanburði þar á milli. Breiðamerkurjökull býður einstakar aðstæður til framvindurannsókna. Hann er víðáttumikill og hefur sorfið undirlag sitt og umbreytt því. Við hop hans undanfarna áratugi hafa stór land- svæði orðið aðgengileg sem búsvæði lífvera, bæði framan við jökulsporðinn og á jökulskerjum í jöklinum sjálfum.5,17 Þar sem fylgst hefur verið með atburða- rás hopunarinnar og hún tímasett er að auki mögulegt að fylgjast með þróun lífríkisins sem nemur land og einnig að bera saman landnámssvæði með tilliti til aldurs og staðar. Nokkru eftir 1940 sást til lítils jök- ulskers í Breiðamerkurjökli (1. mynd). Það fékk síðar nafnið Kárasker eftir Kára Sölmundarsyni sem bjó á bænum Breiðá eftir að hann hafði hefnt brennu Bergþórshvols, eins og segir í Brennu- Njáls sögu. Þeir Flosi, Helgi, Sigurður og Hálfdán Björnssynir frá Kvískerjum könnuðu fyrst gróðurfar í Káraskeri sumrin 1957 og 1958. Var þá þegar kom- inn nokkur gróður í skerið og fundu þeir bræður 33 tegundir æðplantna og þrjár mosategundir.18 Eyþór Einarsson kom fyrst í Kárasker árin 1961 og 1963 2. mynd. Gervihnattarmynd af hluta Breiðamerkurjökuls og af Káraskeri (ofar) og Bræðraskeri (neðar). Skerin hafa risið hærra upp úr yfirborði jökulsins og stækkað eftir því sem hann hefur bráðnað. Lárétt flatarmál þeirra var 0,978 og 0,386 km2 þegar myndin var tekin 2010. Gulir punktar sýna fasta mælireiti. – Satellite photo showing part of Breiðamerkurjökull and the two nunataks, Kárasker (upper) and Bræðrasker (lower). The nuna- taks have grown as the glacier has melted and they covered 0.978 and 0.386 km2 in 2010 when the photo was taken. Yellow circles show location of permanent sample plots. Mynd/Photo: Digital Globe, 2010.

x

Náttúrufræðingurinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.