Náttúrufræðingurinn - 2020, Síða 27

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
247
1,20
1,10
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
1,20
1,10
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
1,20
1,10
1,00
0,90
0,80
0,70
0,60
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
Jarðvegur
Soil
Jarðvegur / S
oil
B
erghlaupsurð / R
ock slide debris
K-920 / Eldgjá 939
1,50
1,40
1,30
GLVS-03VS-02VS-01
Eldfell 1973
Foksandur
Eolian sand
Foksandur / Eolian sand
K-920
K-920
LNL 877
Dálítið er af ljósara gleri í bland (<5%).
Dálítið er um glær korn með svörtum
innlyksum í sýninu. Sýnið er nokkuð
jarðvegsblandað. Fremur illa aðgreint.
Svo er að sjá sem talsvert sé af gleri í
sýninu, sem gæti átt uppruna í Kötlu.
Sýni úr neðra lagi á 127 cm dýpi: Ljós-
móbrúnt-mógræn fínkorna gjóska.
Talsvert er um staflaga (ílöng) glerkorn
en mest af þeim er þó misblöðrótt
glerkurl. Kristallar í gjóskunni eru
alláberandi, <5–6%. Ljós súr, ílöng
korn eru til staðar í litlum mæli, <3%.
Gjóskan er lítið núin og er sýnið mjög
hreint. Segja má með allmikilli vissu
að hér sé um Landnámslagið (LNL)
frá 877 e.Kr. að ræða.
Gryfja VS-03
Sýni er tekið á 106 cm dýpi, ekki nógu
gott til að þekkja gjóskulagið með
vissu. Hugsanlega gæti hér verið um
að ræða gjóskulagið K-920.
Sé hér um LNL að ræða, eins og
Magnús nefnir og flest bendir til, er lík-
legast að Kötlugjóskan í efra laginu til-
heyri annaðhvort K-920 eða Eldgjá-1 frá
939. Með hliðsjón af útbreiðslu er lík-
legra að um K-920 sé að ræða, sem barst
aðallega til vesturs.

GJÓSKURANNSÓKN
GUÐRÚNAR LARSEN
Niðurstöðum Magnúsar Á. Sigur-
geirssonar ber ágætlega saman við
eldri rannsókn í Vestmannaeyjum.
Guðrún Larsen mældi upp snið og
kannaði og lét efnagreina gjóskulög
á Heimaey í tengslum við uppgröft á
rústum fornbæjarins þar (6. mynd).26,27
Eitt af sniðunum er í Herjólfsdal, í golf-
vallargryfju á Helgafellshrauninu, 150
metrum utan við Mykitaksurðina. Þar
eru nokkur gjóskulög. Tvö þau efstu
eru að mati Guðrúnar landnámslagið
og Kötlulagið yfir því. Um Kötlulagið
segir hún: „Svarta gjóskulagið er hluti
af Kötlulagi, eldra en Eldgjá 934 og
yngra en Landnámslag.“ Á síðari árum
hefur þetta lag verið nefnt K-920. Undir
landnámslaginu eru þrjú dökk gjósku-
lög sem ekki sjást í sniðunum á Myki-
taksurðinni, líklega vegna þess að þau
eru eldri en urðin. Lýsingum Magnúsar
Á. Sigurgeirssonar ber vel saman við
lýsingar Guðrúnar, eins langt sem þær
ná. Nú þarf að taka fram að á síðustu
árum hefur aldur landnámslagsins og
Eldgjárgossins verið endurskoðaður og
eru nýju ártölin, Landnámslag 877 og
Eldgjá 939, notuð hér.28
NIÐURSTÖÐUR
Mykitaksgrjót er framhlaupsurð sem
hljóp úr brattri klettahlíð Háarinnar í
Herjólfsdal út á Helgafellshraunið sem
fyrir var í dalnum. Jarðvegur myndaðist
ofan á urðinni í tímans rás og í honum
má finna tvö gjóskulög auk gjósku úr
Heimaeyjargosinu 1973. Neðsta lagið
er landnámslagið frá 877, lag litlu ofar
er líklega úr Kötlugosi frá því um 920.
Á milli þeirra er 7 cm þykkt jarðvegslag
sem myndast hefur á 40–45 árum. Milli
urðarinnar og landnámslagsins er aftur
20 cm jarðvegslag. Ef gert er ráð fyrir
sama þykknunarhraða jarðvegs á áratug-
unum fyrir og eftir landnámsgosið fæst
að Mykitakshlaupið sé um 120 árum eldra
en landnámslagið, og þá frá 750–760.
Mykitaksgrjót er efnismikil urð eða
tæplega 500.000 m3. Einhvern tíma á
miðöldum hófst mikill uppblástur á
Heimaey, líklega í tengslum við jarð-
vegseyðingu á Helgafellshrauninu.
Sandlag huldi jarðveg og gróður í
urðinni. Sums staðar í skjóli við stór-
grýti varð það allt að metri á þykkt.
Seinna dró úr sandblæstrinum, urðin
greri og jarðvegur tók að myndast á ný.
Engin gjóskulög finnast í þessum hluta
fyrr en efst í jarðveginum þar sem Eld-
fellsgjóskan er áberandi. Engin skriðu-
6. mynd. Jarðlagasniðið sýnir tengingu gryfja
sem grafnar voru ofan á Mykitakshlaupinu og
tengsl við golfvallargryfju Guðrúnar Larsen
(1984) þar skammt frá. Staður gryfjanna er
sýndur á 5. mynd. Golfvallargryfjan var á
Helgafellshrauninu skammt utan myndar.
Nákvæm staðsetning er ekki fyrir hendi.
Gjóskulög eru sérstaklega merkt inn á sniðið.
– Soil sections. For location see fig. 5.
Sendinn Jarðvegur / Sandy soil
K-920 / Eldgjá 939
LNL 877
Gjóska / Brown tephra
Gjóska / Black tephra
Gjóska / Black tephra
Ritrýnd grein / Peer reviewed