Náttúrufræðingurinn - 2020, Qupperneq 84

Náttúrufræðingurinn
304
Sú sem hér skrifar vann að því áhugaverða verkefni fyrr á árinu að fara í
gegnum sögu Náttúruverndarsamtaka Austurlands (NAUST). Tilefnið var
það að samtökin eiga 50 ára afmæli á þessu ári. Hluti afrakstursins birtist
í Glettingi – tímariti um austfirsk málefni, 2. tbl. 2020. Til liðs við mig fékk
ég Guðmund Inga Guðbrandsson umhverfis- og auðlindaráðherra, Andrés
Skúlason formann NAUST, Hjörleif Guttormsson fyrrverandi alþingismann
og ráðherra, Ástu Þorleifsdóttur og Höllu Eiríksdóttur fyrrverandi formenn
NAUST, og fyrrverandi varaformenn þau Rósu Halldórsdóttur og Helga Hall-
grímsson. Þau skrifuðu greinar í afmælisblað NAUST.
Náttúruverndarsamtök Austurlands
eru fyrir löngu orðin þekkt í sögu
íslenskrar náttúruverndar. Þau hafa í
hálfa öld staðið vaktina um náttúru og
umhverfismál á Austurlandi og minnt á
þýðingu hvors tveggja í verki, ræðu og
riti. Hvatamaður að stofnun samtak-
anna 1970 og fyrsti formaður þeirra var
Hjörleifur Guttormsson. Hann gegndi
formennskunni í áratug og hefur stutt
samtökin og tekið þátt í starfi þeirra æ
síðan. Starfssvæði NAUST er víðlent, er
á heimasíðu samtakanna nú sagt vera á
milli Skeiðarár og Langaness.
Starfsemi NAUST einkenndist oft á
tíðum af fjölsóttum aðalfundum, fjöl-
breyttu málefna- og nefndarstarfi, þátt-
töku á náttúruverndarþingum, í Nátt-
úruverndarráði og útgáfu náttúruminja-
skrár. Samtökin lögðu fram fjölda til-
lagna um friðlýsingu svæða og einstakra
náttúruminja. Einnig lögðu þau áherslu á
friðun landssvæða í grennd við þéttbýli
til útivistar og náttúruskoðunar. Vörður
á þeirri leið voru auðvitað fyrsti fólk-
vangur á Íslandi, Fólkvangur Neskaup-
staðar og Álfaborgin á Borgarfirði eystri.
Helsta afrek NAUST í baráttunni fyrir
friðun náttúrudjásna á Austurlandi á
þessum tíma var svo að Lónsöræfi voru
friðlýst árið 1977. Nýjustu fréttir úr ára-
langri baráttu NAUST fyrir stofnun
friðlanda á Austurlandi eru sérlega gleði-
legar, því nú hefur Umhverfisstofnun
lýst yfir fyrirhugaðri stofnun friðlands
á Gerpissvæðinu og á Út-Héraði, þar
sem náttúruperlan Stórurð er meðal
einstakra djásna.
Spor NAUST í sögu náttúruverndar
hér á landi liggja víða. Það kom mér
á óvart hve virk samtökin hafa verið
í málefnum líðandi stundar á sviði
umhverfismála og náttúruverndar.
Það er óhætt að nota í því sambandi
orðalagið að hafa puttann á púlsinum.
Samtökin voru stofnuð á tímum þegar
umhverfismál voru að komast í sviðs-
ljósið á alþjóðlegum vettvangi, enda
árin í kringum 1970 sá tími þegar boð-
skapur umhverfis- og náttúruverndar
fór að ná hljómgrunni. Það kom ekki til
af góðu. Hinn margumtalaði iðnvæddi
hagvöxtur sem umfram allt skyldi hafa
að leiðarljósi fór að flekkast af ókostum
þeirrar stefnu. Olíukreppan um 1970
sýndi að auðlindir jarðar eru ekki
óþrjótandi, og þau varnaðarorð urðu
háværari að mannkyn væri að spilla ekki
aðeins umhverfi annarra lífvera heldur
ekki síður sínu eigin, með mengun og
úrgangi af öllum toga, ásamt því að vera
að ganga gengdarlaust á búsvæði villtra
plantna og dýrategunda.
Náttúruverndarsamtök Austurlands
tóku hina alþjóðlegu umhverfisverndar-
stefnu inn í sína stefnuskrá og fræðslu-
starf, ekki síst með því að horfa með
þeim gleraugum til umhverfismála á
sínu starfssvæði. Útgerðir og olíufélög
voru hvött til að huga að umhverfis-
málum í uppbyggingu sinni og starfsemi.
Það gengi ekki lengur að olía og grútur
fengju að fara í sjóinn eins og ekkert
væri sjálfsagðara og öll mengun af fisk-
vinnslu eða olíukyndingu óhindrað
upp í gegnum strompinn. Veiðarfæra-
drasl þyrfti að hirða um svo ekki spillti
náttúru til lands og sjávar. Sveitarfé-
lög voru hvött til að bæta úr sorphirðu
og umgengni með hag íbúanna og
umhverfisvernd að leiðarljósi. Bændur
voru hvattir til að bæta umgengni á
jörðum sínum, fjarlægja rusl og drasl,
sinna landgræðslu og skógrækt, forð-
ast ofbeit og hafa sjálfbærni að leiðar-
ljósi í öllum atriðum til að búnast betur,
samhliða því að ganga ekki á auðlindir
landsins. NAUST fagnaði áformum um
skógrækt á Austurlandi þegar þau komu
fram en með þeim varnaðarorðum að
við skipulag skógræktar þyrfti að byggja
á rannsóknum, og á gerð og þörfum vist-
kerfa á þeim svæðum sem hugsuð væru
til skógræktar. Samtökin hafa einnig
boðað mikilvægi rannsókna áður en
farið er í stórfellda náttúrunýtingu, líkt
og virkjanir og fiskeldi í sjó.
Þetta síðastnefnda hefur einkennt
starf NAUST frá upphafi, það er að segja
áherslan á að rannsóknir séu undanfari
og forsenda fyrir heimild til allra þeirra
umsvifa mannsins í náttúru Austurlands
sem valda miklum eða óafturkræfum
breytingum. Það varð ekki hvað síst
hlutskipti NAUST að þurfa að ítreka
þetta atriði í umræðu um fyrirhugaðar
virkjunarframkvæmdir á Austurlandi á
árunum í kringum 2000. Það kom mér
hins vegar ekki á óvart við skoðun á sögu
NAUST að mesti átakatíminn í starfi
samtakanna var á tímum deilnanna um
virkjun á hálendinu norðan Vatnajök-
uls. Sterk andstaða var við þau áform,
ekki síst vegna þess hve mikil breyting
yrði á landslagi og vistkerfi svæðisins
ef af þeim yrði. Baráttan gegn þessum
áformum hófst með mótmælum gegn
virkjun Jökulsár í Fljótsdal með lóni
á Eyjabökkum, sem sökkva átti þeim
öllum, og síðan gegn Kárahnjúkavirkjun
eftir að niðurstaðan varð að virkja Jök-
ulsá á Dal. Eyjabökkum var hlíft en
mikið land fór undir Hálslón og önnur
lón Kárahnjúkavirkjunar sem knúin er
með vatnsafli bæði frá Jökulsá á Dal og
Jökulsá í Fljótsdal.
Náttúrufræðingurinn 90 (4–5) bls. 303–306, 2020