Morgunblaðið - Sunnudagur - 17.01.2021, Qupperneq 12

VIÐTAL
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17.1. 2021
U
tanríkisráðherra gekk inn um
dyrnar á slaginu á tilsettum
tíma í ráðuneytinu á Rauðar-
árstíg og vatt sér í viðtalið eftir
að hafa spurt frétta og skrafað
litla stund. Hann stóð líka upp á slaginu þegar
því átti að ljúka; næsti fundur beið. Hann vissi
einnig að blaðamaður átti allnokkrar spurn-
ingar eftir. „Ég kem bara við hjá þér og klára
þetta á leiðinni heim í kvöld.“ Greinilega aldrei
nógu margar mínútur í sólarhringnum hjá
þessum ráðherra.
Það hefur ekki vantað fréttirnar utan úr
heimi upp á síðkastið, svo það lá beinast við að
spyrja hann út í árásina á þinghúsið í Wash-
ington, höfuðborg Bandaríkjanna, í liðinni
viku.
„Þetta var manni hreint út sagt áfall, að
horfa upp á þessi ósköp, sem maður gat nú
ekki séð fyrir, ekki ímyndað sér. En eftir á að
hyggja, þá má samt sjá eitt ljós í þessu myrkri
þarna, sem var að á þessari ögurstundu þá sá
maður alla helstu leiðtoga beggja stjórnmála-
flokka vestra grípa mjög hratt og hart til varn-
ar stofnunum lýðræðisins. Bandarískt lýðræði
stendur á traustum grunni og það stóð þessa
árás af sér.
Bandaríkin eru enn sem áður forysturíki
hins frjálsa heims, hvaða skoðanir sem við
kunnum að hafa á einstökum stjórnmálamönn-
um þar og framferði þeirra. Þessi atburður var
hneykslanlegur, einmitt vegna þess hvað hann
er einstæður og fordæmalaus. Við þurfum ekki
að líta langt aftur í söguna til þess að draga
fram skelfilega atburði og viðvarandi ástand í
fjölmörgum löndum Evrópu, þar sem lýðræði,
mannréttindi og réttarríki voru fótum troðin,
árum og jafnvel áratugum saman. Bandaríkin
stóðu ekki aðeins dyggan vörð um lýðræðið
heima fyrir, heldur áttu þau mestan þátt í að
koma því á í löndunum sem svo lengi voru und-
ir hæl alræðisins.“
Aukin samskipti við Bandaríkin
Þetta hefur kannski komið sérstaklega á þig,
svona í ljósi þess að þú hefur ræktað tengslin
vestur í meiri mæli heldur en fyrirrennarar
þínir hafa gert um langa hríð?
„Eitt af því sem ég fann, þegar ég kom hing-
að í ráðuneytið, var að tengslin við Bandaríkin
voru ekki eins mikil og ég vildi, sem mér fannst
hreinlega óskynsamlegt. Því einsetti ég mér að
breyta. Þetta er mikilvægasta viðskiptaland
okkar, við erum með tvíhliða varnarsamning,
Bandaríkin voru fyrsta landið til að viðurkenna
sjálfstæði okkar og ábyrgðust það raunar í
miðri heimsstyrjöld, og milli landana hafa ver-
ið mikil og náin tengsl á ótal sviðum allar götur
síðan.
Þess vegna var ég mjög ánægður með hvað
það gekk hratt og vel fyrir sig að efla og
treysta samskiptin vestur. En þau eru reist á
gömlum og góðum grunni og byggjast ekki á
einstaka stjórnmálamönnum eða flokkum.“
Samt hafa háttsettir bandarískir embætt-
ismenn komið hingað í meiri mæli síðustu ár en
nokkru sinni fyrr.
„Jú jú, og það gerðist ekki af sjálfu sér. Ef
við hefðum ekki beitt okkar í þessu, þá hefði
það ekki gerst. Slíkt gerist ekki af sjálfu sér
og við erum ekki fyrsta landið sem kemur upp
í huga valdhafa voldugasta ríkis heims þegar
þeir vakna á morgnana. Við þurftum að minna
á okkur og jafnvel sýna smá ýtni. En það er
líka mikilvægt að hafa í huga að þau tengsl
voru ekki við þessa stjórn Trumps Banda-
ríkjaforseta, sem er að fara frá völdum, held-
ur við Bandaríkin. Í þeirri hagsmunagæslu
höfum við ekki aðeins verið í samskiptum við
framkvæmdavaldið, heldur líka við þingmenn
og það þingmenn í báðum flokkum á Banda-
ríkjaþingi. Það má t.d. nefna að þingmaðurinn
sem flytur Íslendingafrumvarpið um áritanir
íslenskra viðskiptaaðila og fjárfesta vestan-
hafs er Chellie Pingree, þingmaður demó-
krata frá Maine.
Þannig að ég hef engar áhyggjur af því að
það verði einhver veruleg breyting á þessum
samskiptum okkar, þó að nýr forseti og ríkis-
stjórn taki þar við völdum.
Gleymum því ekki heldur að við eigum mikla
sameiginlega hagsmuni. Ríkin eiga t.d. sam-
eiginlega hagsmuni með öðrum lýðræðis-
þjóðum á norðurslóðum, en það teygir sig
miklu víðar. Á Íslandi var t.d. fjárfest fyrir 17
milljarða króna í nýsköpun í fyrra en þar af
komu um 70 prósent frá erlendum fjárfestum.
Um tveir þriðju hlutar þessarar erlendu fjár-
festingar komu frá Bandaríkjunum.
Hitt er svo auðvitað annað mál að menn geta
verið misáhugasamir. Ég ræddi þetta t.d. við
einn fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna, sem mér fannst ekki að vera að kveikja,
en síðan hitti ég Jim Mattis [fyrrv. varn-
armálaráðherra] stuttlega í Brussel og það
varð til þess að hann bauð mér að koma til
fundar vestur um haf, sem var ákveðin opnun,
og svo hitti ég Mike Pompeo [utanríkis-
ráðherra], sem var mjög móttækilegur, og
þremur vikum síðar var hann kominn til lands-
ins.
Þetta kostaði smá ýtni, en það er nú bara
með þetta – hagsmunagæslu Íslands – eins og
alla hagsmunagæslu, að það sinnir henni eng-
inn annar fyrir okkur. Það er eins og annars
staðar í lífinu, við þurfum að hafa fyrir því
sjálf.“
Þannig að þú átt von á því ný stjórn í Banda-
ríkjunum breyti engu um það?
„Það koma auðvitar nýir menn með nýjar
áherslur og þeirra bíða mikil verkefni og mikl-
ar væntingar á erlendum vettvangi. Við verð-
um að vera alveg raunsæ um að það breytir
auðvitað einhverju.
Þess vegna höfum við t.d. rætt það á vett-
vangi Norðurlandanna að nálgast ný stjórn-
völd í Washington sameiginlega. Því eitt er
víst, að þeir hafa nóg að gera.“
Breyttar áherslur og verkefni
Það er víst öruggt. En það á við um þig líka,
ekki satt? Það er mikil ólga í alþjóðamálum,
heimsfaraldurinn hefur sett allt á annan end-
ann, Brexit flækir málin og ESB er á kross-
götum, það er uppstokkun í Mið-Aust-
urlöndum og Kína færist í aukana, þjóðríkin
hafa vaknað af dvala, pópúlisminn veður
áfram … kallar það á nýjar áherslur okkar?
„Ég er ekki viss um að áherslurnar í utan-
ríkisstefnu landsins þurfi að breytast. En
hagsmunagæslan og verkefnin hafa að sumu
leyti gert það. Við sáum t.d. í heimsfaraldr-
inum þegar utanríkisþjónustan þurfti að hefja
borgaraþjónustuna í annað veldi með því að
taka 12 þúsund Íslendinga heim, sem okkar
litlu en öflugu utanríkisþjónustu tókst með
botnlausri vinnu sólarhringum saman, að
ógleymdum öllum ræðismönnunum okkar,
sem eru að vinna kauplaust fyrir okkur um all-
an heim.
Raunar vil ég líka nefna Norðurlanda-
samstarfið í þessu samhengi, því þarna, þegar
á reyndi, stóðst það fyllilega prófið. Þar unnu
Norðurlöndin eins og einn maður í þessu verk-
efni, að koma öllu okkar fólki heim.
Þú nefndir ýmis erfið viðfangsefni og við
hefðum getað haldið lengi áfram, en það er
ekki heldur þannig að menn hafi ekki staðið
frammi fyrir erfiðum málum í fortíðinni. Nú
eins og þá skiptir máli að fylgjast vel með,
greina stöðuna, takmarka áhættu, verjast ógn-
um og líka nýta tækifærin, sem svo sannarlega
eru einnig til staðar.“
Varnar- og öryggismál
Steðja ógnir að Íslandi?
„Það eru eilíf en síbreytileg viðfangsefni
eins og öryggis- og varnarmál, sem hafa aftur
öðlast aukið vægi síðustu ár. Ríki Atlantshafs-
bandalagsins (NATO) hafa verið að auka við-
búnað, en það á líka við um önnur ríki eins og
t.d. vini okkar í Svíþjóð, sem hafa farið í mestu
varnarmálauppbyggingu frá 1916, tekið upp
herskyldu á ný og fleira. Þar erum við ekki að-
eins að ræða hefðbundnar ógnir, heldur einnig
hinn nýja veruleika netógna, fjölþáttaógna og
fleira.
Þetta snertir okkur líka og ánægjulegt að
meirihluti fjárlaganefndar veitti fjármagn til
þess að sinna alþjóðlegu samstarfi á þessu
sviði, því til þessa höfðum við verið eina ríki
NATO og eitt norrænna landa til þess að gera
það ekki. Þær ógnir eru hinar nákvæmlega
sömu hér eins og annars staðar.
Við höfum hins vegar átt mikilvægt framlag
í viðbrögðunum við þeim, en það er skýrsla og
tillögur Björns Bjarnasonar um norrænt sam-
starf á sviði utanríkis- og öryggismála, sem nú
er unnið skipulega við að hrinda í framkvæmd í
samstarfi norrænna utanríkisráðherra. Um
það ríkir alger samstaða.
Þetta hefur raunar ekki farið hátt á Íslandi
af einhverjum ástæðum, en ég tel mikilvægt að
við ræðum þessi mál. Þá er ég ekki að biðja um
að allir séu sammála, en þessi alþjóðamál
snerta alla Íslendinga með beinum hætti og
reyndar eru fáar þjóðir sem eiga jafnmikið
undir alþjóðasamskiptum og að alþjóðalög séu
virt. Tilvist smáþjóðar eins og okkar veltur á
þeim rétti og gildum.“
Utanríkisviðskiptastefnan
Í síðustu viku birtir þú skýrslu um utanríkis-
viðskiptastefnu Íslands, þar sem þetta er líka
rauður þráður, ekki satt?
„Jú, það er alveg rétt. Ísland er útflutnings-
hagkerfi, eyja sem á mikið undir því að selja ís-
lenska vöru og þjónustu út í heim, en einnig að
við getum sótt okkur nauðsynleg aðföng að ut-
an með tryggum og hagkvæmum hætti. Það
byggist á góðum og greiðum alþjóða-
samskiptum, þar sem alþjóðalög og samningar
eru virtir.
Við höfum notið þess í ríkum mæli og það er
engin tilviljun að hagsæld á Íslandi hefur auk-
ist í réttu hlutfalli við frelsi í viðskiptum við
umheiminn. Þar höfum við skipað okkur í flokk
með þeim sem leggja áherslu á fríverslun og
það munum við gera áfram, um það er enginn
ágreiningur.“
Nei, en um leið eru sumir sem hafa lagt
áherslu á að Ísland gangi í Evrópusambandið
(ESB). Það fer tæplega vel saman, er það?
„Fólk getur haft ýmsar skoðanir á Evrópu-
sambandinu og Evrópusamrunanum, en nei,
það er alveg rétt að fríverslunarstefnan fer
ekki saman við áhuga á inngöngu í ESB. Þar
verður fólk að hafa hugfast eðli ESB, sem er
tollabandalag. Innan þess ríkir hindrunarlaus
fríverslun, en út á við er það eftir sem áður
tollabandalag og hefur raunar stóran hluta
tekna sinna af tollum. Það þýðir að það hefur
reist tollamúra umhverfis Evrópu, sem má
deila um hvað er skynsamlegt, en fyrir lítið
land eins og Ísland, sem á svo mikið undir góð-
um viðskiptum við allan heiminn, væri það
mjög hamlandi.“
Væri innganga í ESB andstæð íslenskum
hagsmunum?
„Að þessu leyti tvímælalaust. Auðvitað eru
fleiri hagsmunir sem þarf að vega og meta, en
heilt yfir litið þá samræmdist innganga ekki ís-
lenskum hagsmunum. Það þarf ekki annað en
að líta á tollana til þess að sjá það. Á Íslandi
bera 90% tollskrárinnar engan toll. Í ESB eru
aðeins 27% tollskrárnúmera sem ekki bera
toll. Af því einu er augljóst að vöruverð myndi
hækka tilfinnanlega hér við inngöngu í ESB.“
Það vekur athygli í skýrslunni að Evrópa er
þar alls ekki jafnstór hluti utanríkisviðskipta
og ætla mætti af umræðunni, kom það á óvart?
„Þetta er flókið mál og það einfaldar hana
ekki að við höfum ekki öll gögn tiltæk. Það er
t.d. þannig að stærstur hluti utanríkisviðskipt-
anna, bæði á vöru og þjónustu, er við Evrópu-
ríki. Þar er hins vegar Bretland stærst, svo ef
við undanskiljum það, þá eru eftir sem áður
um 60% vöruútflutningsins við Evrópu. Þá lít-
um við hins vegar hjá því að samkvæmt töl-
fræðinni er Holland eitt okkar helsta við-
skiptaland, en auðvitað er það ekki þannig. Það
sem villir okkur sýn er að vöruflutningarnir
fara að svo miklu leyti um Rotterdam, en það
er ekki þangað sem við erum að selja eða það-
an sem við erum að kaupa.
Ef við greinum þetta eftir löndum, þá eru
Bandaríkin stærsti einstaki markaðurinn og
Bretland sá næststærsti. Ég er alls ekki að
gera lítið úr mikilvægi ESB í því samhengi, en
við megum ekki ofmeta það heldur.“
Breytt heimsmynd
Og við lifum í heimi breytinga.
„Já, einmitt. Það er ekki nóg með það að all-
ur heimurinn sé orðinn innan seilingar, heldur
er hann sífellt að breytast. Þar er kannski nær-
tækast að líta á Evrópu, en vægi hennar er sí-
fellt að minnka sem hlutfall heimsviðskipta og
sem markaðssvæði. Þar að baki búa ýmsar lýð-
fræðilegar breytingar, sumar í Evrópu, en
ekki þó síður í fjarlægari löndum eins og Kína
og Indlandi, þar sem millistéttin stækkar og
stækkar á undrahraða, vel efnum búin og vill
ferðast og eiga viðskipti við umheiminn. Þar
felast tækifæri sem við getum ekki litið fram
Horft til heimsins alls
Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra hefur staðið í ströngu undanfarin ár. Aukinnar
spennu hefur gætt í alþjóðasamfélaginu og heimsfaraldurinn hefur ekki síður reynt á utanríkis-
ráðuneytið en önnur stjórnvöld. Á sama tíma hefur ný utanríkisviðskiptastefna verið í mótun.
Andrés Magnússon andres@mbl.is