Morgunblaðið - 27.02.2021, Side 20

20 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 2021
BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Unnið er í Stjórnarráðinu að út-
færslu tillagna um það hvernig hægt
er að auka hagkvæmni í kjötiðnaði
hér á landi. Flestir eru sammála um
að vandi steðjar að kjötafurðastöðv-
um og bændum en skiptar skoðanir
um hvaða leiðir rétt sé að fara til að
leysa málið. Þannig greinir menn á
um hversu lagt skuli ganga í að
heimila samvinnu og verkaskiptingu
eða samruna fyrirtækja, til dæmis
hvort núverandi samkeppnisreglur
dugi, ef til vill með rýmkun í anda
gildandi reglna Evrópusambandsins
og Noregs eða hvort víkja skuli þeim
alveg til hliðar eins og gert var í
mjólkuriðnaðinum að því er virðist
með góðum árangri.
Mikill vandi er í kjötgeiranum á
Íslandi. Ýmsar ástæður eru fyrir því,
gamlar og nýjar. Samdráttur í sölu á
kjöti sem framleitt er í landinu vegna
fækkunar ferðafólks og áframhald-
andi innflutnings viðheldur vand-
anum og eykur á hann. Þannig var
hlutfall innflutts kjöts á markaðnum
hér orðið 18,5% á síðasta ári.
Sem dæmi um vandann má nefna
að Sláturfélag Suðurlands var rekið
með 260 milljóna króna tapi á síðasta
ári. Hluti tapsins er rakinn til smit-
varna vegna kórónuveirufaraldurs-
ins en af tilkynningu félagsins má
ráða að afkoma af afurðasviði sé ekki
góð. SS er stöndugt fyrirtæki með
50% hlutfall eigin fjár. Má því búast
við að afkoma annarra afurðastöðva
sem skulda meira sé síst betri og lík-
lega mun verri. Spurning er hvort
staða fyrirtækjanna leiðir til þess að
afurðaverð til bænda, til dæmis fyrir
sauðfjárafurðir, verði lækkað veru-
lega á komandi hausti.
Hægt er að minnka kostnað
Ljóst er að hægt er að draga veru-
lega úr kostnaði við framleiðslu inn-
lendra kjötafurða með samstarfi og
verkaskiptingu eða samruna fyr-
irtækja í greininni. Til dæmis mætti
fækka sláturhúsum og taka upp
verkaskiptingu í vinnslu. Um það
gilda hins vegar strangar reglur
samkeppnislaga. Unnið er að sam-
runa þriggja kjötfyrirtækja á Norð-
urlandi, Norðlenska, Kjarnafæðis og
SAH afurða á Blönduósi. Það mál
hefur verið lengi í ferli og verið til
umfjöllunar hjá Samkeppniseftirlit-
inu frá því í september.
Einn viðmælandi bendir á þá stað-
reynd að samanlögð velta margra ís-
lenskra afurðastöðva í kjöti sé aðeins
um 4% af veltu stóra danska kjötfyr-
irtækisins Danish Crown. Danska
fyrirtækið er síðan þátttakandi á
kjötmarkaðnum hér með innflutn-
ingi til Íslands.
Sérstakar reglur gilda um starf-
semi mjólkuriðnaðarins vegna breyt-
inga sem gerðar voru á búvörulögum
á árinu 2004. Þar voru veittar víð-
tækar undanþágur frá ákvæðum
samkeppnislaga sem leiddi til þess
að mjólkursamlög landsins, utan
Skagafjarðar, sameinuðust og
vinnslustöðvum fækkaði úr tíu í
fimm eða sex. Það varð til þess að
framleiðni í greininni jókst mjög.
Ávinningur aukinnar framleiðni er
tveir til þrír milljarðar á ári, eins og
fram kom í viðtali við Ragnar Árna-
son prófessor í blaðinu fyrr í vikunni.
Tillaga um mjólkurleiðina
Fimm þingmenn Framsóknar-
flokksins lögðu fram frumvarp til
breytinga á búvörulögum haustið
2019 þess efnis að afurðastöðvum í
kjötiðnaði yrði veitt sams konar
heimild til að sameinast eða gera
með sér samkomulag um verkaskipt-
ingu og í gildi er gagnvart mjólk-
uriðnaðinum. Frumvarpið sofnaði í
nefnd en var endurflutt síðastliðið
haust.
Í íslenskum samkeppnisrétti er
samruni fyrirtækja ekki óheimill en
Samkeppniseftirlitið getur ógilt slíka
samninga ef samruninn er talinn
hindra virka samkeppni á mark-
aðnum. Einnig getur eftirlitið heim-
ilað samruna með skilyrðum. Leggur
Samkeppniseftirlitið mat á hrif sam-
runa á hag neytenda og í tilfelli kjöt-
iðnaðarins einnig á hag bænda. Það
er væntanlega ferlið sem er í gangi
núna á milli kjötfyrirtækjanna
þriggja á Norðurlandi og Samkeppn-
iseftirlitsins og hefur orðið til þess að
gildistaka samrunans hefur dregist.
Samkeppniseftirlitið leggst gegn
hugmyndum um víðtæka undanþágu
kjötiðnaðarins frá samkeppn-
isreglum, í anda heimilda mjólk-
uriðnaðarins, enda yrði þá heimilt að
hagræða og sameina án þess að
stofnunin gæti metið áhrif þess á
markaðinn.
Til kasta Stjórnarráðsins
Þegar samningsaðilar á almenna
vinnumarkaðnum mátu forsendur
lífskjarasamninga síðastliðið haust
gaf ríkisstjórnin út yfirlýsingu um
nýjar aðgerðir til að styðja við
áframhald samninga. Ein af þeim
var að „kanna sérstaklega hag-
kvæmni og skilvirkni í matvælafram-
leiðslu“. Þar mun kjötiðnaðurinn
fyrst og fremst vera undir enda-
ákvæðið sett að frumkvæði Samtaka
atvinnulífsins og Samtaka iðnaðarins
sem fyrirtæki í kjötiðnaði eiga aðild
að.
Síðustu mánuði hefur verið unnið
að útfærslu þessa ákvæðis á vegum
óformlegs hóps fimm ráðuneyta sem
ætlað er að skila tillögum til ríkis-
stjórnarinnar. Ekki fást upplýsingar
úr atvinnuvegaráðuneytinu um störf
hópsins eða hverjir sitja í honum.
Samkvæmt öðrum heimildum skipa
ráðuneytisstjórar hópinn. Þeir hafa
verið að kalla til sín fulltrúa ýmissa
hagsmunaaðila, samkvæmt heim-
ildum blaðsins. Fyrst farið er í þessa
vinnu virðast einhverjar breytingar
vera í farvatninu. Hverjar það verða
á eftir að koma í ljós.
Samþykkja evrópsku leiðina
Ýmsar leiðir koma augljóslega til
greina, eins og farið er að hluta til yf-
ir hér að framan. Forysta Bænda-
samtakanna og fyrirtæki innan
Landssamtaka sláturleyfishafa
mæla fyrir tilllögu um víðtæka und-
anþágu sem heimili samvinnu og
samruna. Samkeppniseftirlitið mælir
á móti svo víðtækri undanþágu en
opnar á reglur eins og eru í Evrópu-
sambandinu og Noregi. „Þær heim-
ildir eru allt aðrar en hér gilda um
afurðastöðvar í mjólkuriðnaði. Í
Noregi og ESB er samrunaeftirliti
beitt fullum fetum við samruna í
mjólkuriðnaði og kjötiðnaði, til að
tryggja hag bænda og neytenda,
með sama hætti og við gerum hér
gagnvart kjötafurðastöðvum en get-
um ekki gert í mjólkinni. Í Evrópu
eru sérstakar heimildir bundnar við
bændur og fyrirtæki í þeirra eigu og
miða að því að bæta stöðu bænda og
samningsstöðu þeirra gagnvart kjöt-
afurðastöðvum sem ekki eru í þeirra
eigu,“ segir Páll Gunnar Pálsson,
forstjóri Samkeppniseftirlitsins.
Atvinnulífið er að einhverju leyti
skipt í afstöðu sinni eins og sést á því
að Samtök atvinnulífsins og Samtök
iðnaðarins standa að tillögum til
breytinga en Félag atvinnurekenda
mælir á móti þeim. Síðastnefnda fé-
lagið hefur talað fyrir hagsmunum
innflytjenda kjöts.
Á að afnema hömlur við samruna?
 Fulltrúar fimm ráðherra útfæra tillögur um heimildir til hagræðingar í kjötiðnaði  Rætt hvort
heimila eigi samvinnu og samruna eins og í mjólkinni eða taka upp sömu reglur og gilda í Evrópu
Morgunblaðið/Eggert
Kjötvinnsla Fjöldi fólks vinnur við slátrun og kjötvinnslu víða um land. Störf eru í hættu vegna vanda greinarinnar.
Neytenda-
samtökin hafa
ekki tekið hug-
myndir um heim-
ildir til samvinnu
og verkaskipt-
ingu eða sam-
runa afurða-
stöðva í
kjötiðnaði til
skoðunar og fulltrúar hennar hafa
ekki verið kallaðir fyrir vinnuhóp
stjórnvalda. Breki Karlsson, for-
maður samtakanna, segist skilja
áhyggjur af rekstri afurðastöðv-
anna en við breytingar verði að
tryggja samkeppni og fjölbreytni í
vöruúrvali til hagsbóta fyrir neyt-
endur.
„Enn á ný er verið að sækja að
neytendum í skjóli heimsfaraldurs
sem þó virðist vera að renna sitt
skeið á enda. Ég velti því fyrir mér
hvort raunveruleg þörf er á þessu.
Að óathuguðu máli tel ég rétt að
gjalda varhug við möguleika á sam-
þjöppun,“ segir Breki.
Hann bendir á að lítill hluti kjöts-
ins sem hér er á markaði sé fluttur
inn. „Í stað þess að óttast sam-
keppni eiga menn að fagna henni,“
segir Breki. Nefnir hann sem dæmi
að ef eitthvert fyrirtæki væri komið
með 90% markaðshlutdeild hér
þyrfti Samkeppniseftirlitið að
skoða áhrif þess.
Breki Karlsson
Eiga frekar að fagna
samkeppninni
Ólafur Steph-
ensen, fram-
kvæmdastjóri
Félags atvinnu-
rekenda, telur
að það væri af-
ar misráðið að
grípa til laga-
breytinga sem
undanþiggja
samstarf og sameiningu kjöt-
afurðastöðva eftirliti samkeppn-
isyfirvalda áður en rannsókn
Samkeppniseftirlitsins á áhrifum
samruna þriggja kjötafurðastöðva
á Norðurlandi er til lykta leidd.
Þar sé meðal annars til skoðunar
hvort og hvernig unnt verði að
tryggja að bændur og neytendur
njóti ábata af möglegri hagræð-
ingu og hvernig bændur geti
skapað kjötafurðastöðvum aðhald
og staðið vörð um hagsmuni sína.
Minnir Ólafur á að samkeppnis-
lög banni ekki samruna fyrir-
tækja, en Samkeppniseftirlitið
geti hafnað þeim eða sett skilyrði
ef þeir skaði samkeppni eða séu
ekki í þágu neytenda. „Talsmenn
þess að sameina afurðastöðvar án
atbeina Samkeppniseftirlitsins
virðast ekki treysta sér til að
rökstyðja fyrir Samkeppniseft-
irlitinu að slíkur samruni sé í
þágu neytenda,“ segir Ólafur
Stephensen.
Ólafur Stephensen
Misráðið að grípa til
lagasetningar nú
Forstjóri Sam-
keppniseftirlits-
ins, Páll Gunnar
Pálsson, segir að
núverandi sam-
keppnisreglur
komi ekki í veg
fyrir samvinnu
eða samruna fyr-
irtækja í kjöt-
vinnslu. Skoðað sé hvort samningar
séu líklegir til að skaða hagsmuni
bænda eða neytenda. Nefnir Páll
Gunnar í því sambandi að kannanir
Samkeppniseftirlitsins gefi til kynna
að yfirgnæfandi meirihluti bænda
telji sig hafa enga eða litla samn-
ingsstöðu gagnvart afurðastöðv-
unum. Það sé því eitt úrlausnarefni
við rannsókn á samruna kjöt-
afurðastöðva hvernig hægt sé að
tryggja aðhald bænda að viðsemj-
endum þeirra og möguleika þeirra
til að stjórna betur afurðum sínum.
Telur Páll Gunnar að vel komi til
greina að rýmka íslenskt regluverk
til samræmis því sem gildir í Evr-
ópusambandinu og Noregi. „Sam-
keppniseftirlitið hefur ekki sett sig á
móti þeim en varað við þeirri leið
sem farin var á Íslandi vegna mjólk-
uriðnaðarins. Með því er tekið úr
sambandi það eftirlit sem fyrst og
fremst snýst um að tryggja að hags-
munir bænda og neytenda séu ekki
fyrir borð bornir.“
Páll Gunnar Pálsson
Reglur koma ekki í
veg fyrir samruna
Bændasamtök
Íslands eru að
sögn formanns-
ins samstíga
Samtökum at-
vinnulífsins og
Samtökum
iðnaðarins um
lausnir á vanda
kjötiðnaðarins.
Veittar verði heimildir til aukins
samstarfs fyrirtækjanna, verka-
skiptingar og sameiningar. Nauð-
synlegt sé að hafa slíkar heim-
ildir til að ná fram hagræðingu í
greininni.
„Við búum í rúmlega 300 þús-
und manna samfélagi, kúnnahóp-
urinn er ekki stærri en það.
Þetta horfði kannski öðruvísi við
ef við byggjum í fjölmennara
samfélagi,“ segir Gunnar Þor-
geirsson, formaður Bænda-
samtaka Íslands. Hann segir að
með lausnir sé horft til mjólk-
uriðnaðarins og þess árangurs
sem þar hafi náðst neytendum og
bændum til heilla.
Gunnar bindur vonir við starf
vinnuhóps stjórnvalda sem vinnur
að útfærslu á yfirlýsingu rík-
isstjórnarinnar um hagræðingu í
kjötvinnslu frá því í september.
Vonast hann til þess að hópurinn
skili fljótlega tillögum sínum til
ríkisstjórnarinnar.
Gunnar Þorgeirsson
Horft til mjólkuriðn-
aðarins um lausnir
„Það liggur fyrir
að rekstrar-
umhverfið hefur
verið afar bág-
borið um alllangt
skeið. Það hefur
skert getu grein-
arinnar til að
endurnýja sig og
gert henni erfitt
með að viðhalda verði til bænda og
keppa með fullnægjandi hætti við
innflutning á kjötvörum sem er
talsverður,“ segir Ágúst Torfi
Hauksson, framkvæmdastjóri
Norðlenska og formaður Lands-
samtaka sláturleyfishafa.
Hann segir að afstaða samtak-
anna sé skýr. Þau séu fylgjandi því
að heimilað sé með breytingum á
búvörulögum samstarf og verka-
skipting milli afurðastöðva í kjöt-
iðnaði. Telur hann að full samstaða
sé meðal fyrirtækja í greininni um
að það sé æskilegt. Horft sé til
svipaðra ákvæða og gilda um hag-
ræðingu í mjólkuriðnaði. Ávinn-
ingur neytenda og bænda hafi
reynst umfram það sem menn hafi
þorað að vona og telur Ágúst lík-
legt að áhrifin verði svipuð í kjöt-
greininni.
„Við erum að biðja um að ís-
lenskum bændum og úrvinnsluað-
ilum verði gefinn einhver mögu-
leiki í samkeppninni,“ segir Ágúst.
Ágúst Torfi Hauksson
Verði gefinn mögu-
leiki í samkeppninni