Fréttablaðið - 27.08.2021, Blaðsíða 17

Nýtt lyfjaform gegn malaríu fyrir
börn, sem ekki þarf að gefa á
sjúkrahúsum, bar sigur úr býtum
í árlegri samkeppni um Vísinda-
og nýsköpunarverðlaun Háskóla
Íslands í júní. Að verkefninu
standa Sveinbjörn Gizurarson,
prófessor í lyfjafræði, Ellen K. G.
Mhango, doktorsnemi í lyfjafræði,
Bergþóra S. Snorradóttir, lektor
í lyfjafræði, og Benjamín Ragnar
Sveinbjörnsson, lektor í efnafræði.
Verkefnið er unnið í samstarfi við
Baxter Kachingwe við Háskólann í
Malaví og Peter Ehizibue Olumese
frá Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnuninni (WHO).
Vildu lyf sem hentar aðstæðum
„Ég hef þróað lyf við alls kyns
bráðatilfellum í fjöldamörg ár,
meðal annars neyðarlyf sem er á
markaði í Bandaríkjunum til að
stöðva flog. Ég hafði verið að skoða
hvar væri raunveruleg þörf og gerði
ég mér þá grein fyrir því að börn
yngri en 5 ára fá ekki viðeigandi
meðferð við malaríu, vegna þess að
það eru engin lyf í boði fyrir þau.
Síðan fór ég til Afríku og sá hve
þörfin var mikil,“ segir Sveinbjörn.
„Þegar maður skoðar leiðbeining-
arnar frá Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnuninni þá segja leiðbeining-
arnar að það skuli brjóta töflur
niður, jafnvel niður í 1/8, og gefa
börnum. En vandamálið er að ef
þau eru með alvarlega malaríu eru
þau ekki með mikla meðvitund og
ef þau hafa meðvitund halda þau
engu niðri.
Þegar ég ræddi við WHO, þá
spurði ég hreint út hvort þeir væru
ekki að grínast. Ég skildi ekki af
hverju enginn væri að gera lyf
fyrir þessi börn, en að meðaltali
deyja tvö börn á fimm mínútna
fresti vegna malaríu í Afríku
sunnan Sahara,“ segir Svein-
björn. „Skýringin er sú að lyf fyrir
þennan aldurshóp skilar engum
ágóða. Fjölskyldurnar þarna eru
kannski með 30 dollara á mánuði
í meðallaun, ef þær hafa yfirleitt
laun. Sambærileg lyf fyrir full-
orðna kosta í kringum 150 dollara
í Bandaríkjunum. Þetta er kannski
ekki alveg sambærilegt, en segir
okkur hvað þörfin er gríðarleg.
Þetta varð hvatinn að því að við
fórum að skoða hvort það væri
hægt að finna eða búa til lyfjaform
sem hentar þessum litlu börnum
og framleiða það til dæmis í Malaví
svo það sé hægt að selja þetta á
verði sem fólk þarna ræður við,
en þá þarf hver meðferð að kosta
innan við dollara,“ segir Svein-
björn. „Við vildum líka að það væri
einfalt í notkun, því í mörgum af
þessum löndum er menntun af
skornum skammti. Í Malaví er til
dæmis 70% ólæsi.“
Erfitt verkefni sem tókst
„Við hófum því að þróa lyfjaform
ætlað börnum gegn malaríu, sem
myndi henta á svæðunum þar
sem hún er mikið vandamál. Því
fyrr sem hægt er að grípa inn í, því
meiri líkur eru á að geta komið
í veg fyrir að malaríusníkillinn
valdi heilahimnubólgu. Ég hélt að
þetta yrði auðvelt, en svo var ekki,“
segir Sveinbjörn. „Malarían er
sníkill, sem hefur verið að mynda
ónæmi gegn ýmsum lyfjum, ekk-
ert ósvipuð því sem fjölónæmar
bakteríur hafa gert. Meðferðin
byggist því ekki á einu lyfi, heldur
þarf blöndu tveggja til að drepa
sníkilinn.
Vandamálið var að geta haft
bæði lyf í sama lyfjaformi. Maður
vill að þetta komist hratt út í
blóðið og virki vel svo sníkillinn
sé drepinn eins fljótt og hægt
er,“ útskýrir Sveinbjörn. „Það
sem gerði þetta erfitt er að geta
ekki gefið lyfið inn um munn-
inn, þar sem börnin er í f lestum
tilfellum með lélega meðvitund
eða kastandi upp. Einfaldasta
lyfjaformið fyrir foreldra og heil-
brigðisstarfsfólk er að gefa lyfið í
endaþarm. Ekki er hægt að nota
stíla því hitinn í þessum löndum
bræðir þá, þannig að við þurfum
að nota eitthvað eins og enda-
þarmslausn. Markmiðið var að það
þurfi bara að sprauta sáralitlum
vökva, 1-2 millilítrum, í hvert veikt
barn. Þrátt fyrir alls konar ljón í
veginum tókst þetta og það var
ástæðan fyrir því að við fengum
þessa viðurkenningu frá HÍ.“
Stutt og aðgengileg meðferð
„Lyfin sem við notum eru valin
af Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnuninni. Við fylgjum alfarið
þeirra leiðbeiningum um hvaða
lyf þeir telja að virki best í þessum
heimshluta og erum í góðum sam-
skiptum við stofnunina. Okkur
tókst líka að nota hjálparefni sem
eru unnin úr kókoshnetum og
hugmyndin er að það væri von-
andi hægt að búa þau til í Malaví
þegar fram líða stundir, sem rímar
mjög vel við heimsmarkmið SÞ,“
segir Sveinbjörn. „Markmiðið er
að framleiða þetta að öllu leyti í
Afríku til að gera þetta nógu ódýrt
fyrir afrískan markað. Þess vegna
völdum við að nota frekar ódýr
hjálparefni sem verður vonandi
hægt að framleiða á staðnum.
Lyfin virka þannig að þau grípa
inn í lífshringrás sníkilsins frá
tveimur vinklum og ná að drepa
bæði sníkilinn og hvíldarform
hans. Um er að ræða þriggja daga
meðferð. Hingað til hefur bara
boðist að fá stungulyf sem inni-
heldur eingöngu annað þessara
lyfja og það bara á sjúkrahúsum,“
segir Sveinbjörn. „Svo er ekki hægt
að meðhöndla sníkilinn á hvíldar-
formi fyrr en eftir að barnið hefur
náð meðvitund og getur farið að
taka lyf inn um munninn. En þá
þurfa foreldrar líka að geta komið
barninu á sjúkrahús en þau eru
ekki í hverjum bæ.“
Klínískar prófanir fram undan
„Við teljum okkur nú vera komin
með lyfjaformið sem við ætlum
að vinna með og erum að endur-
reikna skammtastærðir fyrir
börnin, því í þessum heimshluta
eru mörg börn vannærð eða með
orma eða annað sem breytir
líkamsstarfsemi þeirra. Við
þurfum að ganga úr skugga um að
skammtarnir séu örugglega pass-
legir fyrir þau,“ segir Sveinbjörn.
„Stefnan er svo að hefja klínískar
prófanir í Malaví í byrjun næsta
árs.
Vonandi tekst okkur að hjálpa
Malavíbúum og öðrum í þessum
heimshluta að kljást við þennan
sjúkdóm sjálf, án aðstoðar frá
öðrum löndum. Þess vegna fékk
ég hingað Malavíbúa sem er í
doktorsnámi og við erum í miklu
samstarfi við Háskólann í Malaví,“
segir Sveinbjörn. „Ég hef trú á því
að besta leiðin til að ná árangri sé
að gefa þeim þá þekkingu sem þau
þurfa til að geta gert þetta sjálf.
Ég vil líka að klínískar prófanir
fari fram í Malaví svo reynslan
verði eftir og hún geti nýst í önnur
verkefni.“
Verðlaunin mikilvæg
viðurkenning
Sveinbjörn segir að sigurinn í sam-
keppninni um Vísinda- og nýsköp-
unarverðlaun Háskóla Íslands
hafi verið mikil viðurkenning á að
verkefnið skipti virkilega máli.
„Sérstaklega þar sem við erum
að gera eitthvað fyrir fátækari ríki.
Ég er mjög þakklátur fyrir að hafa
fengið viðurkenningu og vonandi
hvetur þetta f leiri til að aðstoða
þennan heimshluta. Ekki veitir
af,“ segir hann. „Verðlaunaféð mun
líka koma í góðar þarfir til að fjár-
magna ferðalögin til Malaví, en
ég fer út í október til að undirbúa
klínískar rannsóknir og svo von-
andi aftur eftir áramót.“ n
Bjuggu til lyfjaform gegn malaríu fyrir börn
Sveinbjörn
Gizurarson,
prófessor í lyfja­
fræði, og Ellen
K. G. Mhango,
doktorsnemi
í lyfjafræði.
FRÉTTABLAÐIÐ/
HEIÐA
HÍ styður við nýsköpun
Háskóli Íslands er einn af lykil­
þátttakendum í nýsköpunar­
umhverfinu hér á landi og
er óhætt að segja að starfs­
menn og nemendur skólans
á öllum fræðasviðum skólans
séu virkir í nýsköpun. Háskóli
Íslands hefur frá árinu 1988
verðlaunað framúrskarandi
nýsköpunarverkefni sem
unnin eru innan skólans en
með þessu leggur hann sitt af
mörkum til fjölbreyttara at­
vinnulífs á Íslandi og til lausnar
margháttuðum áskorunum á
alþjóðavettvangi.
Hópur vísindamanna frá
Háskóla Íslands og Háskól-
anum í Malaví hafa þróað
nýja leið til að gefa börnum
malaríulyf. Stefnt er að því
að þetta nýja lyfjaform verði
ódýrara, aðgengilegra og
einfaldara í notkun en sú
meðferð sem nú er í boði.
Ég skildi ekki af
hverju enginn væri
að gera lyf fyrir þessi
börn, en að meðaltali
deyja tvö börn á fimm
mínútna fresti vegna
malaríu í Afríku sunnan
Sahara.
Sveinbjörn Gizurarson
kynningarblað 5FÖSTUDAGUR 27. ágúst 2021 NÝSKÖPUN Á ÍSLANDI