Morgunblaðið - 05.06.2021, Síða 41

LAUGARDAGUR 5. JÚNÍ 2021 MORGUNBLAÐIÐ 41
Sigurður Ægisson
sae@sae.is
N
jörður S. Jóhannsson á
Siglufirði var á dög-
unum að enda við gerð
enn eins stórglæsilegs
líkansins af gömlu
Fljótaskipi, núna frá 17. öld, en
hann hefur undanfarin ár verið að
skrá þessa merku sögu á þennan
óvenjulega hátt, að leyfa fólki að
horfa á þetta berum augum í stað
þess að lesa, og að þessu sinni
varð fyrir valinu fley, sem hann
hafði tvívegis áður reynt að smíða
en gefist upp í
bæði skiptin.
Það bar nafnið
Farsæll.
„Upphafið að
þessu er, að þeg-
ar ég er 15 ára
gamall, þá spurði
ég afa minn, Jón
Kristjánsson frá
Lambanesi í
Fljótum, af
hverju trillan,
sem hann hefði smíðað og ætti,
héti Rafn,“ segir Njörður, þegar
hann er beðinn að rekja aðdrag-
andann að þessari nýjasta lista-
verki sínu. „Það kom smá hik á
afa, en svo sagði hann: „Rafn þessi
var Helgason, fæddur 1657, sonur
Helga Eyvindarsonar á Mói í
Fljótum. Hann fórst á konungs-
skipi 9. mars 1685, í ofsasunn-
anroki, sem gekk þá yfir Reykja-
nesskagann og raunar Suðurlandið
allt.“
Vísur sem heimildir
Njörður kveðst hafa viljað vita
meira, og spurt af hverju hann
væri endilega með nafn þess
manns en ekki einhvers annars, og
fengið það svar, að árið 1680 hefði
hollensk dugga komið inn á Haga-
nesvíkina og áðurnefndur faðir
Rafns og Sveinn Jónsson, sem
Njörður vill kalla „hinn lærða“,
prestur á Barði, hefði komist í við-
skipti við og fengið efni í stórt skip
og látið af hendi skreið og lýsi.
Hollendingum hefði líkað vel þessi
viðskipti og bætt við koparnöglum
til að negla skipið, og svo trénögl-
um að auki til að negla í böndin.
Þetta skip hafi svo verið smíðað og
Rafn verið formaður á því. Það
hafi verið stórt og verið fyrsta vor-
skip Fljótamanna.
„Jón, afi minn, kenndi mér jafn-
framt vísur, skrifaði fyrstu þrjár
vísurnar á pappaspjald, sagði að
þær hefðu verið miklu fleiri, en
hann mundi ekki meira þá. Fyrsta
vísan byrjar þannig: „Kjölur, klýf-
ir, fótur, strá.“ Ég þurfti að fá út-
skýringar á þessu öllu og hann
leysti úr því og hélt áfram að út-
skýra hinar. Ég hafði mikinn
áhuga á að smíða eftir þessu og
reyndi það, en það tókst nú ekki;
ég komst bara til þess að leggja
kjöl og kjalsíður og eitt og hálft
umfar og negla þetta saman á milli
banda. En þegar ég kom að þessu
morguninn eftir hafði sprungið á
milli og ég gafst alveg upp á
þessu.“
Nirði fannst þetta skrýtið, að
tengja saman vísur og skipasmíði.
Tveimur árum síðar, þegar hann
var 17 ára, kynntist hann manni
sem hét Sveinn Þorsteinsson, hann
var sonur Þorsteins Þorsteins-
sonar sem byggði nýbýlið Vík út
úr Neðra-Haganesslandi, kirkjan
átti þessar jarðir.
„Hann ólst upp með Katrínu og
Jóni Norðmann, sem þá var prest-
ur á Barði,“ segir Njörður, „hann
var dóttursonur hennar. Þegar
Jón kemur að Barði koma þau
með þennan strák með sér og
Björg, systir Katrínar, kom þá
líka. Sennilega hefur þessi Þor-
steinn lært þessar vísur allar og
fleiri þegar hann var á Barði og
Sveinn lært þær af föður sínum.
Og þegar afi spurði hann að þessu,
hvort hann hefði ekki heyrt þær,
þá brosti hann og hummaði og
játti því svo, en kvaðst ekki muna
þær í heild, en taldi sig geta rifjað
þær upp. Svo liðu nokkrir dagar
og svo bankaði hann upp á hjá
mér og afhenti mér umslag og í
því voru allar vísurnar komnar.“
Hann reyndi núna aftur að
smíða líkan af þessu skipi og
komst aðeins lengra, en var ekki
með nógu góð efni, að eigin sögn,
og kannski ekki nógu góða nagla,
var með handbor og þetta var ekki
nógu nákvæmt. Þannig að hann
gafst upp aftur. En svo tókst þetta
núna, í þriðju atrennu, eftir að
hafa blundað í honum í 60 ár.
„Þótt ég sé búinn að smíða
nokkur líkön hef ég ekki viljað
reyna þetta fyrr en ég væri
hundrað prósent viss um að geta
náð árangri. Og ég hef farið ná-
kvæmlega eftir þessum vísum í
öllu, búið til 200 trénagla í gegn
um öll bönd, sem eru fyrir ofan
sjólínu, það tók töluverðan tíma,
því ég þurfti að búa til þrisvar
sinnum fleiri nagla en eru í skip-
inu, því að þetta var tæpur milli-
metri sem þurfti að fara í gegn,
með haus og öllu því sem var. En
þetta tókst með geysilegri þol-
inmæði.“
Í líkaninu eru auk trénaglanna
rúmlega 3.000 koparnaglar.
„Þetta tók mikið á,“ segir Njörð-
ur. „Svo eru samsetningar allar
réttar. Í vísunum koma fram 37
borðaheiti. Umförin eru þannig að
þau eru kannski í þrennu og fernu
lagi og hver hlutur ber sérstakt
nafn. Þetta er ekki skráð í Íslenzk-
um sjávarháttum, frekar en annað
sem ég hef verið að segja.“
Þegar verið er að smíða þetta
skip, árið 1680, með aðstoð Hol-
lendinga, þá er verið að smíða ann-
að í Hrísey, líka með aðstoð
þeirra, en það var gaflskip.
Seglfiskur handa kirkjunni
„Í annálum er sagt, að þegar
það hafi verið sjósett og átt að
fara inn á Akureyri, hafi siglingin
ekki gengið betur en svo, að það
fór þvert yfir fjörðinn og rak þar
upp. Og skýrt er tekið fram að það
hafi verið með þrjú segl uppi. Það
er alveg eins og vísurnar segja að
þetta hafi verið með, og hollenskur
sjókross á því fremsta; ég veit ekki
hvort eins hafi verið á hinu. Og þá
þurfti að fara að leita að því. Þar
kom mér til aðstoðar Torfi Ólafs-
son, formaður leikmannafélags
kaþólskra; hann útvegaði mér bók
um kirkjulistasögu Hollands og
þar fann ég sjókross, sem ég tel að
hafi verið á þessu skipi. Hann er í
stafni, hann er í skut og hann vísar
í stjór og bak. Það kemur heim og
saman við gamla norðlenska sjó-
ferðabæn,“ segir Njörður.
Sveinn Jónsson prestur á Barði
hafði forgöngu um það að menn
fengju segl á skipið og fyrir vikið
létu eigendur kirkjuna þar njóta
góðs af, í fyrstu greiddu þeir henni
tíund en juku það svo um helming,
það var kallað seglfiskur. Fékk
kirkjan á Barði af þessu miklar
tekjur.
„Það sem er merkilegt við þetta
skip er, að þegar nýr biskup kem-
ur að Hólum árið 1685, Jón Vigfús-
son, þá rísa deilur vegna þess að
hann kom hér norður í Fljót og
verslaði við Hollendinga, bæði tób-
ak og vín, og fór ógætilega og
varð umdeildur og krafðist þess að
eignast helming í skipinu. Af
þessu urðu málaferli sem lauk
þannig, að málið var fellt niður við
lát hans. Skipið fær nafnið Farsæll
af því að menn töldu að þetta hefði
fengið farsælan endi. Ég hef svo
heimildir fyrir því að þetta skip
var rifið árið 1698, þá var það orð-
ið lélegt, enda 18 ára gamalt.
Ég stefni að því að hafa skipið
einhvers staðar til sýnis og halda
áfram með verkefnið, því ég hef
rætt við tvo menn sem hafa verið
að kveða rímur, og ég hef sýnt
öðrum þeirra vísurnar og hann
hefur boðist til að taka það að sér
að kveða þessar rímur og ég hef
verið að velta því fyrir mér að
hann byrjaði að kveða þrjár rímur
og svo sýndi ég í myndum jafn-
óðum það sem verið er að fjalla
um hverju sinni, þangað til búið
væri að klára skipið,“ segir þús-
undþjalasmiðurinn og kveðst ekki
vera hættur eftir það, því enn eigi
hann eftir að gera líkön af þremur
skipum.
Lesendur fá eflaust að líta þau
verk er þar að kemur.
„Þetta tókst með geysilegri þolinmæði“
Njörður S. Jóhannsson
með enn eina listasmíð-
ina, fyrsta vorskip
Fljótamanna. Hann hafði
reynt við það í tvígang
áður en gefist upp. Í
þetta sinn hafðist það.
Akkerisfestan og framlenging við stjórann.Neðst er kassi með dragúldnu kjöti, árar, hákarlavað, skurðarhnífar og goggar.
Farsæll var smíðaður á 17. öld og
var fyrsta vorskip Fljótamanna.
Njörður Sæberg
Jóhannsson
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson