Skólablaðið - 15.09.1979, Blaðsíða 14

o
Prologus.
Húsin eru það "bókfell aldanna"(Þ.Þ.) sem
lesa má af, um menningu þjóða. Hagsæld þeirra og
velgengni, hungur og hörmungar, sigrar og ósigr-
ar, glæstar vonir og framsýni, mennt og menning-
arstig, daglegt líf og atvinnuhættir, list
þeirra og fegurðar skin, - allt er þetta skráð
á bókfell aldanna.
Islendingar hafa löngum verið mikil bóka-
þjóð. Menn rita bækur, eiga bækur og skrifa bæk-
ur. En hversu læs erum við á daglegt umhverfi
okkar? Forfeður okkar rituðu Eddur og Njálur á
skinn undir torfþekju, þau handrit eru nú á tím-
um taldir ómetanlegir dýrgripir. En hvað um
bókfell aldanna, skyldi það ekki einnig geyma
fjársjóði, ef grannt er að gáð? Öafvitað mót-
umst við öll af þvx umhverfi sem við lifum og
hrærumst í. Það hlýtur að varða okkur öll
hvernig er að gerð þess staðið. Slæma bók er
hægt að brenna eða læsa inn í skáp. En ljótt
hús, sé það úr varanlegu efni gert, verður ekki
auðveldlega á haug kastað eða falið sjónum manna
á annan hátt. Það mun standa áfram sem minnis-
varði ljótleikans og menningarskortsins, höfund-
um sínum til ævarandi háðungar og öðrum til ama
og gremju. Listamaðurinn getur málað yfir verk
sitt, líki honum ekki árangurinn, og leikarinn .
getur endurbætt leik sinn, en húsið blífur.
Eftir að það er risið, er ekki unnt að koma með
strokleður og þurrka það burt sem miður hefur
tekist.
I upphafi.
Byggingarsaga Islands hófst með landnámi
Norðmanna hér á landi á 9. öld. Landnámsmenn-
irnir fluttu ekki aðeins með sér búfé sitt og
verkfæri, heldur einnig norska byggingarhefð
og hafa án efaætlað henni að festa hér rætur,
enda hafa þeir vart vitað mikið um staðhætti og
árferði hins nýja lands. Flestir hinna nýju
landnema koma úr höfðingjastéttum Noregs og má
því ætla að húsakostur þeirra hafi borið sterk-
an keim af smekk norskrar yfirstéttar, og þó
nær ekkert sé varðveitt af myndlistar- og bygg-
ingararfi forfeðra vorraá fyrstu öldum Islands-
byggðar, hníga flest rök að því að húsakostur
hafi verið glæstari og ríkulegri en flestir gera
sér í hugarlund. Alþekkt er t.a.m. lýsingin af
eldhúsi ölafs Pá í Laxdæla sögu.
„Þat sumar lét öláfr gera eldhús í Hjarðar-
holti meira og betra en menn hefði fyrr sét.
Váru markaðar ágætliga sögur á þilviðinum ok
svá á ræfrinu. Var þat svá vel smiðat, at þa
þótti miklu skrautligra, er eigi tjöldin váru
uppi."
Miðaldakirkjur.
Sagnir eru um miklar timburbyggingar hér á
landi á miðöldum. Sá, sem manna mest hefur
ransakað sögu íslenskrar byggingarlistar, ffiSrður
Ágústson listmálari, hefur sýnt fram á að mið-
aldadómkirkjurnar í Skálholti og á Hólum hafi
ekki aðeins verið stærstu timburbyggingar hér
á landi og í Noregi, heldur í allri Vestur-
Evrópu.
Trjáviðarskorturinn gerði mönnum þó fljót-
lega erfitt að reisa timburbyggingar, ekki síst
eftir að samgöngur lögðust að mestu af til
Noregs. Skortur á leir, kalki og öðrum not-
hæfum steinefnum til húsagerðar kom í veg fyrir
byggingu stein- eða múrhúsa. Byggingarlagið
hlaut því að mótas.t. af því efni sem tiltækt var,
þ.e. jörðinni sjálfri, torfi og grjóti.
Skálabaerlnn.
Saga og þróun torfbæjarins er merkasti
kapítulinn í íslenskri byggingarsögu. Hið inn-
lenda byggingarefni sneið gerð hans mjög þröng-
an stakk, form hans og skipan mótuðust af bygg-
ingartæknilegri nauðsyn. Hægfara þróun hans
átti sér stað stig af stigi, öld af öld, þróun
sem var fólgin í aðlögun að síbreytilegum aðst-
æðum í þjóðlífi og náttúrufari. Stærðarhlutföll,
þakhæð og veggþykkt voru ákveðin jafnhárðan af
næmu auga hleðslumannsins, þjálfuð hönd hans
hlóð síðan tóftina og reisti viðina, hið full-
komna samspil hugar og handverks. Að einu leyti
var þó torfbærinn óhentugur, hann entist illa í
íslenskri veðráttu, sér í lagi á votviðrasvæðum
sunnanlands, enda var meðalaldur hans þar vart
meira en 25 ár. Bæirnir voru því viðhaldsfrekir
og voru því góðir smiðir og hleðslumenn hvar-
vetna eftirsóttir.
Elsta gerð torfbæjarins er skálabærinn frá
landnáms- og þjóðveldisöld, er slíkur er einm-
itt sögualdarbærinn í Þjórsárdal. I þeim bæjum
var svonefnt langhús aðalíveruherbérgið með
langeld eftir miðju gólfi, en borðum og bekkjum
var komið fyrir á upphækkuðum trépöllum meðfram
veggjum. Inn af langhúsinu voru síðan smærri
herbergi, búr, eldhús og baðstofa auk hofsins
eða hins allra heilagasta, blótstaðar fornmanna
í heiðni.
Gangabærinn.
Stöðugur ágangur manna og búfjár á kjarr-
skóga landsins olli því að æ erfiðara varð með
öflun eldiviðar til að kynda upp hina stóru
skálabæi. Fyrst í stað var reynt að bæta ein-
angrun húsanna með því að hlaða stærri veggi og
þykkrx þekju, en er það dugði ekki lengur,
greip fólk til þess ráðs að flýja frosthörkur
vetrarins inn í baðstofuna, þar sem það naut
hitans hvert af öðru og komst af með mun minni
eldavið til upphitunar 'en ella hefði þurft til
að háida .hinum stóra skála heitum. Með harðn-
andi veðráttu og bágari efnahag fólks öðlaðist
baðstofan smám saman sess sem meginíveruherbergi
bæjarins, en jafnframt því leysir svonefndur
gangnabær hinn forna skálabæ af hólmi. Ekki var
lengur þörf á stórum salarkynnum til veisluha]da,
svo að hinum forna skála var skipt í tvennt með
göngum frá útidyrum á miðjum langvegg, en við
það urðu til tvö íveruherbergi, stofa og skáli,
sitt hvoru megin gangsins. Eldhúsi og geymslum
var síðan komið fyrir innar við ganginn, en imst
og ef.st við enda gangsins var baðstofan, stækkuð
og endurbætt frá fyrri tíð. Þessar breytingar
áttu sér langan aðdraganda, en fyrstu gangna-
bæjanna verður vart um siðaskipti.
Þess ber að geta til fróðleiks að í Skandin
avíu, bæði í Svíþjóð og Noregi, voru reist hús
úr torfi sem um margt svipaði mjög til íslenskra
torfbygginga. Efnisnotkun og stærðarhlutföll
minntu mjög á íslensku húsin og ytra útlit var
sláandi líkt. En sá meginmunur var á að norrænu
bæirnir urðu aldrei nema eitt langhús og skáli,
en hinir íslensku þróuðust áfram í gangabæi og
burstabæi.
Gangabæinn má því með sanni telja sérísl-
enskan þar sem hann á sér engar hliðstæður erl-
endis og er auk þess bein afleiðing eða svar
við þeim sérstöku aðstæðum sem voru hér á landi.
Fjosbaðstofur.
Þegar liður fram á 18. öldina, er viðar-
skortur orðinn svo tilfinnanlegur að heita má
að flest hús, sem byggð eru, séu al-torfhús.
Á þessum tíma kom fram sérkennilegt afbrigði
o