Morgunblaðið - 20.11.2021, Blaðsíða 27

UMRÆÐAN 27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. NÓVEMBER 2021
Heilar bækur mætti
skrifa, stakk Þorgeir
Þorgeirson upp á í
þessu blaði fyrir 20 ár-
um, um það sem hann
nefndi höfðinglegt
ólæsi, þ.e. þegar
„senditíkur valdsins“
verða eins og „ólæsar á
þá texta, sem ekki
henta hagsmunum
ráðamannanna“.
Ennþá á eftir að rita
þess háttar bók.
Það hefði þurft rithöfund með
þekkingu Þorgeirs á íslensku réttar-
fari til þess að smíða nýtt hugtak
utan um læsistengt fyrirbæri sem ég
hef verið að velta fyrir mér upp á síð-
kastið, en það held ég að eigi meira
skylt við gamaldags bókstafstrú en
ólæsi. Inn í mixið blandast svo smá
gaslýsing og slatti af meðvirkni. Það
sem ég hef sumsé komið auga á, varla
fyrstur manna, er ákveðin aðferða-
fræði, valdatækni eða jafnvel heims-
mynd sem leggur ýktan trúnað á til-
tekna texta sem helgasta stöðu hafa
samkvæmt einhverju fyrirframgefnu
skema eða stigveldi. Markmiðið virð-
ist vera að hylja flókinn, oft spilltan
og stundum ofbeldisfullan veruleika
valdastofnana. Ráðamenn sem sæta
gagnrýni, auk senditíka
og -sveina sinna, geta
þannig sagt: Sjá, í text-
anum (reglunum, lög-
unum, skýrslunum,
o.s.frv.) stendur einmitt
það gagnstæða við það
sem gagnrýnendur
okkar halda fram; hér
er allt alveg eins og það
á að vera.
Þannig getur dóms-
málaráðherra, að nafni
til leiðtogi fyrir heims-
mynd valdsins, látið
eins og hún komi af
fjöllum um „ásakanir“ þess efnis að
fólk úr lægri lögum þjóðfélagsins fái
oftar en aðrir neikvætt viðmót frá
stofnunum réttarvörslukerfisins
(„Rétt hugarfar“, 1. nóvember). Auð-
vitað gerir það það, þar eins og ann-
ars staðar.
Gefum okkur hins vegar í bili að
hneykslan ráðherrans stafi af sak-
leysinu einu – að hún hafi staðfast-
lega trúað að veruleikinn væri eins og
í bókinni stendur að hann sé – og fær-
um rökvísina yfir á aðrar aðgerðir
hennar á síðasta kjörtímabili. Þá af-
nam hún t.d. gjafsóknarheimildir í
endurupptökumálum og bjó svo um
að málflutningur fyrir hinum nýja
endurupptökudómi yrði alfarið skrif-
legur. Slíkar skerðingar myndu varla
valda meðalfólki ama í samfélagi þar
sem allir nytu í reynd jafnræðis. Í
jöfnu landi ættu örugglega allir nógu
mikla peninga til að koma málum sín-
um í rétta farvegi. Eins gæti fólk gef-
ið sér að dómarar læsu af athygli og
virðingu það sem fólk hefði um sín
mál að segja. Á þessum stað (eða öllu
heldur staðleysu) væri raunar lítil
þörf á að mæta eitthvert í persónu og
fylgjast með seremóníum einhverra
skikkjuklæddra lögfræðinga. Það
nægði bara að lesa skriflegu afurð-
irnar.
Nei, að baki hneykslan ráðherra
hlýtur að búa eitthvað annað en sak-
leysi. Ætli sé ekki nær að tala um
hana, í anda Þorgeirs, sem valdatæki.
Trúlega er fátt sem fangar það til-
tekna tæki betur en nálgun yfirvalda
á Guðmundar- og Geirfinnsmálinu í
samtímanum. Ólíkt nýlegum endur-
upptökubeiðendum hef ég orðið
þeirrar gæfu aðnjótandi í þessum
mánuði að sitja í réttarsölum og
fylgjast með framvindu þess máls.
Fékk ég þannig að heyra milliliða-
laust frá talsmanni ríkisstjórnar-
innar, þ.e. settum ríkislögmanni, en
hann deilir augljóslega lestraraðferð
(ef ekki heimsmynd) dómsmála-
ráðherra – enda ekki ýkja langt
þeirra á milli; t.d. eiga hann og faðir
hennar saman lögmannsstofu.
Ég undraðist því ekki þegar þessi
annars vandvirki maður endurómaði
fyrir dómi bloggfærslur vinsæls lög-
manns og fyrrverandi þingmanns úr
flokki ráðherrans, sem hefur nú í
tæpa tvo áratugi beitt sér opinber-
lega gegn sýknu- og sannleikskröfum
þeirra sex sem þoldu ranga dóma í
tengslum við málið. Stundum var
orðavalið það sama upp á staf. Hvers
kyns upphlaup um málið, var dóm-
urum sagt, grundvallast í raun á
„misskilningi“. Á endanum verði að
taka tilteknar skýrslur, vitnisburði
og játningar á orðinu; þessi ógæf-
unnar ungmenni skrifuðu jú undir
plöggin og staðfestu fyrir sakadómi á
sínum tíma. Samhengi skýrslnanna
og aðstæðna ungmennanna skyldu
dómarar hins vegar ekki gefa gaum.
Þeir verði, stigveldinu samkvæmt, að
gefa sér að allt hafi þarna verið með
eðlilegasta móti.
Kannski taldi lögmaður ríkis-
stjórnarinnar þessa áherslu vænlega
til árangurs þar sem einn dómarinn
sem fer með mál hinna sýknuðu í
Landsrétti er maki einmitt hins þrá-
láta fyrrverandi þingmanns. Annar
er svo náfrændi sjálfs dómsmála-
ráðherra.
En þarna glittir í meðvirknina sem
bókstafstrúin elur á: Enginn má svo
mikið sem minnast á svona tengsl
öðruvísi en að vanvirða stigveldið
sem kerfið hverfist um. Enda er
skrifað í bókina að dómarar séu sjálf-
stæðir og meti hæfi sitt sjálfir.
Ef það er mat valdhafa að best
megi draga fram sannleik og réttlæti
í gegnum þungt viðnám ríkisvaldsins
við brotaþolum þess – en það hlýtur
að búa að baki kreddunni um að grípa
til „ýtrustu varna“ þegar þolendur
stíga fram – þá verður úrskurðarað-
ilinn, s.k. dómstóll, að hafa vissa fjar-
lægð frá báðum aðilum. Og þannig á
þetta vitaskuld að vera.
Auðvitað skora ég á dómarana að
reyna að uppfylla þá hugsjón sem til-
vist starfa þeirra lýsir – í Guð-
mundar- og Geirfinnsmáli eins og
öðrum. En síðan megum við gjarnan
fara að huga að því hvernig megi af-
nema fúin stigveldi íslensks réttar-
fars. Það hefst með því að opna aug-
un fyrir veruleika þeirra sem engin
völd hafa.
Auglýst eftir hugtaki
Eftir Tryggva
Rúnar Brynjarsson »Hér er því velt upp
hvort samnefnari sé
milli nýlegra atburða,
einkum aðgerða yfir-
valda, á vettvangi rétt-
arvörslukerfisins – og
þá hvað einkenni hann.
Tryggvi Rúnar
Brynjarsson
Höfundur er dóttursonur og nafni
eins fyrrverandi dómþola í
Guðmundar- og Geirfinnsmáli.
tryggvibrynjarsson@gmail.com
Oft er umræða í
sjávarútvegi einungis
byggð á hagsmunum
þess sem ritar eða
mælir. Undirritaður
getur ekki undanskilið
sig frá þeirri stað-
reynd. Hér skal þó
gerð tilraun til upp-
byggilegrar umræðu.
Íslenskur sjávar-
útvegur er enda í
dauðafæri til mikillar framsóknar
byggðrar á umhverfislegri nálgun
með hagvaxtartengd markmið.
Sjávarútvegsráðherra bíða tækifæri
samfara áskorunum.
Umhverfismál
Nú er lokið COP26-leiðtogafund-
inum í Glasgow. Söguleg markmið og
yfirlýsingar voru þar sett fram.
Markmiðið um að halda hlýnun jarð-
ar innan við 1,5 gráður og yfirlýsing
um verulega minnkun kolavinnslu.
Hvað kemur þetta íslenskum sjáv-
arútvegi við? Tækifærin eru fjöl-
mörg, skal bent á eftirfarandi í þessu
samhengi:
Fullvinnsla
Útflutningur á óunnum fiski hefur
aukist á undanförnum árum eftir að
hafa dregist verulega saman fram til
ársins 2014. 50 þúsund tonn eru flutt
úr landi óunnin, í stað þess að fiskur-
inn sé unninn í afurðir hér heima. Má
áætla að nálægt 2.000 gámaeiningum
mætti fækka í útflutningi frá landinu
ef aflinn væri unninn hér eða álíka
margar gámaeiningar og stærstu
skip Eimskip flytja í viku hverri. Með
aukinni innanlandsframleiðslu mætti
minnka verulega flutningsþörfina
milli landa með tilheyrandi áhrifum á
kolefnissporið.
Umhverfisfræðingar hafa bent á
að ein af grunnrótum vandans sé al-
þjóðavæðingin, áður var hráefni unn-
ið nær uppsprettu en er nú oft flutt
heimshorna á milli. Hlýtur að koma
að því að horft verði til þessa með
auknu vægi á móti því viðskiptafrelsi
sem valdið hefur flutningi hráefnis
milli landa. Við Íslendingar þurfum
og að horfa til þess að nýta afla sem
næst veiðisvæði í stað flutninga á
fiski landshluta á milli.
Laxeldi
Laxeldi er sú grein
innan sjávarútvegsins
sem mest hefur vaxið
hér innanlands að und-
anförnu. Í tölum hér að
ofan hef ég ekki talið lax
með en þess má geta að
laxinn er nánast allur
fluttur úr landi sem heill
fiskur, oftast í flugi.
Hann flokkast þannig
sem munaðarvara og er
ein af þeim fisktegundum í heiminum
sem hafa hvað verst kolefnisfótspor.
Sjaldan berst þó talið að öðru í um-
ræðunni um eldisfiskinn sem mun
koma upp á yfirborðið í náinni fram-
tíð. Fóður sem notað er við fram-
leiðsluna er mjöl, sem meðal annars
er búið til úr ódýrari fisktegundum
þar sem eftir standa á bilinu 15-20 %
fisksins. Samkvæmt tölum frá Noregi
þarf að meðaltali um 1,16 kg af mjöli
til framleiðslu á einu kg af laxi. Af
þessu má sjá að um 10 kg af einni
fisktegund þarf til að framleiða eitt
kg af annarri. Verðmætið er að sjálf-
sögðu margfalt en í umræðu um um-
hverfismál eða hungur í heiminum er
ekki spurt um það.
Skipaflotinn
Íslenski fiskiskipaflotinn saman-
stendur í dag af mörgum tegundum
skipa, smæstu duggum sem nýttar
eru til strandveiða að sumri upp í allra
stærstu togveiðiskip. Gríðarleg end-
urnýjun hefur þar átt sér stað, þó er
það enn svo að skip flotans brenna
undantekningarlaust jarðefnaelds-
neyti. Þróunin til eyðsluminni vélbún-
aðar hefur verið mikil og góð en ljóst
er að það eitt og sér dugar ekki til.
Verðandi sjávarútvegsráðherra hlýtur
að standa frammi fyrir grundvall-
arspurningum sem snúa að samsetn-
ingu flotans, spurningum eins og hvaða
samsetningu tegunda skipa skal nota.
Eru til dæmis strandveiðar með lág-
mörkun siglingatíma vænlegar eða er
hægt að rafvæða togskipin? Einnig
hljóta spurningar að vakna um hvernig
breyta megi stjórnun á þann hátt að
útgerðir neyðist í auknum mæli til að
taka ákvarðanir með tilliti til
umhverfisþátta. Brennsla fiskiskipa-
flota okkar, ásamt hlutfallslega mjög
mikilli flugumferð til og frá landinu, er
einn af stóru nefnurunum í útreikningi
á kolefnislosun okkar. Þetta er ekki
smámál sem hægt er að leysa í róleg-
heitum inni á skrifstofu útgerða heldur
verður meira að koma til.
Arðsemiskrafa þjóðarinnar
til sjávarútvegsins
Hvernig aukum við jákvæð áhrif
sjávarútvegs á hagvöxt þjóðarinnar?
Hagfræðingar hafa í áratugi keppst
við að benda á hvernig hámarka megi
afkomu markaðshagkerfa. Í sömu
umræðu hafa þeir líka bent á við-
fangsefnin og vítin til varnaðar. Mark-
aðsbrestir er yfirleitt orðið sem notað
er og iðulega er því tengt talað um
allratap. Allratapið verður þegar
framboð og eftirspurn mætast ekki í
réttum skurðpunkti á markaði, m.a.
vegna áhrifa markaðsbresta. Meðal
markaðsbresta sem sjá má í íslensk-
um sjávarútvegi eru: fákeppni, lóðrétt
samþætting og afleiðingar þessara
þátta; skortur á nýliðun og erfið inn-
ganga ásamt mjög óeðlilegri innri
undirverðlagningu. Að mínu viti þarf
að láta af einhliða umræðu um hvort
kerfið sé gott eða slæmt. Hætta að
ræða um rétta fjárhæð afnotagjalds.
Rétta leiðin til framþróunar er að
mínu viti að skipta kerfinu niður í
hluta og greina hvern fyrir sig. Það er
í eignarhaldinu á veiðiheimildunum
sem markaðsbrestirnir hafa alvarleg-
ustu áhrifin, ekki í fiskveiðistjórn-
uninni eða eftirlitinu. Þeir sem reyna
að blanda þessu tvennu saman í um-
ræðunni eru einungis að reyna að
drepa málum á dreif. Takist ráðherra
að jafna samkeppnisstöðu fyrirtækja
og verja kerfið markaðsbrestunum
mun afkoma sjávarútvegsins batna
stórkostlega, það segja fræðin.
Hvatning til verðandi
ráðherra sjávarútvegsins
Eftir Arnar
Borgar Atlason
» Íslenskur sjávar-
útvegur stendur
frammi fyrir nýjum
áskorunum tengdum
umhverfismálum.
Verðandi sjávarút-
vegsráðherra þarf að
horfa til fleiri þátta.
Arnar Borgar Atlason
Höfundur er formaður Samtaka
fiskframleiðenda og -útflytjenda.
arnar@tor.is
Nú er aldeilis
makkað á stjórn-
arheimilinu, léttu og
einföldu málin af-
greidd í dálaglegum
umbúðum, eða því
sem næst, og þau
stóru látin bíða, ja þá
byrjar fyrst fjörið.
Nú skilst mér að
tríóið sé mikið meira
dúett í samræðunum,
það er að segja að KJ krunki miklu
meira í eyrað á BB, en SIJ sé svona
settur til hliðar þegar það passar
dúettinum.
Er þetta alveg afleit framkoma ef
satt reynist og einnig hættuleg sam-
starfinu. Málið er að SIJ er sig-
urvegari kosninganna og það með
afgerandi hætti; náði inn á þingsam-
kunduna fimm nýjum þingmönnum.
Svo ef allrar sanngirni er gætt þá
ætti SIJ að leiða þessar stjórnmála-
umræður og taka síðan forsætisráð-
herrastólinn, og ekkert bull um ann-
að. En því miður er víst eitthvað
annað upp á teningnum.
Þá er það spurningin um nýjan
stjórnarsáttmála, eins og það er lát-
ið heita, gömul súpa í nýjum potti
sem auðvitað er bara gömul og vond
súpa.
Þar sem þessir þrír flokkar, D, B
og VG, eru mikið afturhald og lítið
eða ekkert fyrir að mynda sér fram-
tíðarsýn með beitingum í rétta átt
fyrir íslenska þjóð skal íslensk þjóð
ekki búast við neinum afgerandi
breytingum á íslensku stjórnarfari í
kjölfar síðustu kosninga, heldur
reikna með sömu súpunni í nýjum
potti.
Áfram munum við sitja uppi með,
sem aðalgjaldmiðil þjóðarinnar,
ónýta matadorpeninga sem hvergi í
heiminum eru teknir gildir.
Hvernig í ósköpunum er hægt að
mynda alvörufjárlög fyrir heila þjóð
með slíkum gervipeningum? Það er
einfaldlega ekki hægt þótt látið sé
líta út fyrir það.
Áfram kemur þessi þjóð til með
að lifa við dýrustu og fáránlegustu
lán og okurvexti sem finnast á þess-
ari jarðkringlu. Yfir þennan óskapn-
að í vaxta- og verðtryggingarmálum
þjóðarinnar hefur sjálfur Ásgeir
Jónsson í Seðlabankanum lagt
blessun sína, enda afturhald mikið
og fylgismaður VG og kommúnist-
anna sem dansa þar í
kringum sigðina rauðu.
Það á enn og aftur að
hrekja fjölskyldur út á
götuna þegar bakslag
kemur í þjóðfélagið.
„Sýslumaður bankar
upp á“ heitir það víst.
Bændur eiga áfram
að lifa við kröpp kjör
þar sem milliliðirnir
hirða langmesta pen-
inginn fyrir afurðina, í
kolryðguðu niður-
greiðslukerfi. Afturhaldið ríður þar
ekki við einteyming.
Heilsugæslan er og verður áfram
í molum enda erfitt að stjórna vel í
vanfjármögnuðu greiðslukerfi
heilsugæslunnar til margra ára,
miðað við þau fjárframlög sem
grannþjóðir okkar verja í þessa
bráðnauðsynlegu þjónustu við al-
menning.
Síhækkandi íbúðarverð á Íslandi,
sem er komið upp úr öllu valdi og al-
veg glórulaust, er einmitt ein skýr-
asta sönnunin fyrir gjaldþrota efna-
hagsstefnu íslenskra stjórnvalda.
Ekki er mér kunnugt um að Ás-
geir í Seðlabankanum hafi gagnrýnt
þá vondu þróun að nokkru leyti,
hvað þá komið með skynsamlegar
hugmyndir gegn þróuninni. Beislið
á honum er víst vel tjóðrað fast í
forsætisráðuneytinu.
Getur þetta ekki þýtt annað en
hrun og það í mörgum myndum,
spurningin er ekki hvort heldur hve-
nær.
Verst er þetta ástand fyrir unga
fólkið, sem á eðlilega litla peninga
og þarf að kaupa sér húsnæði. Það
er eins og þetta séu samantekin ráð
hjá hinum heimsku ráðamönnum á
Íslandi; að gera lífið eins erfitt og
mögulegt er fyrir stærstan hluta
þjóðarinnar, sem er unga fólkið.
Hvaða framtíð á í raun þessi stærsti
hópur þjóðarinnar á Íslandi?
Það er ekki nóg að bæta góðu
kryddi í vonda súpu, hún verður
alltaf óæt, heldur þarf að hella henni
í klósettið og elda nýja eftir góðri
uppskrift svo þjóðin megi dafna og
líða vel í dagsins striti.
Áfram vonda súpan
Eftir Jóhann L.
Helgason
Jóhann L. Helgason
» Getur þetta ekki þýtt
annað en hrun og
það í mörgum myndum.
Höfundur er eldri borgari.