Morgunblaðið - 22.11.2021, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 22. NÓVEMBER 2021
120 OG 200 LJÓSA
INNI- OG ÚTISERÍUR
Við Fellsmúla | Reykjavík | Sími: 585 2888 | rafmark.is
Kíktu á nýju vefverslunina okkar
rafmark.is
Hér birtist brot úr inngangi Arthúrs
Björgvins Bollasonar að þýðingunni.
IV
Hýperíon var eina skáldsagan
sem Friedrich Hörlderín samdi.
Hann varð fyrst og fremst þekktur
sem ljóðskáld. Og þó að Hýperíon sé
að nafninu til „skáldsaga“, þá er hún,
eins og hér hefur komið fram, ekki
neinn venjulegur „róman“. Margir
hafa frekar viljað
kalla hana „ljóð-
sögu“, enda er
hún á löngum
köflum fremur í
ætt við óbundið
ljóð en eiginlega
frásögn. Sem
ljóðskáld hafði
Hölderlín sömu-
leiðis ákveðna
sérstöðu í bókmenntum síns tíma.
Ljóðin sem hann samdi á fyrstu
skáldskaparárum sínum voru flest
ort undir hefðbundnum bragar-
háttum. Efnisvalið var líka oftast í
svipuðum anda og tíðkaðist hjá
helstu skáldum þessa tíma. Mörg af
elstu kvæðum Hölderlíns bera svip
af ljóðum Friedrichs Schiller, enda
fór Hölderlín ekki leynt með dálæti
sitt á skáldskap þess síðarnefnda.
Áhugi skáldsins fyrir menningu
Forngrkikkja, sem lýst var hér að
framan, birtist okkur líka í mörgum
ljóðum þess sem ort eru undir forn-
klassískum bragarháttum. Síðar á
sínum skamma ferli, eða eftir alda-
mótin 1800, fór Hölderlín í auknum
mæli að nýta sér það ljóðform sem
Þjóðverjar kalla „freie Rhythmen“
og Hannes Pétursson, skáld og þýð-
andi, valdi að kalla á íslensku
„óbundið hljóðfall“.
Eins og Hannes bendir á í formála
að þýðingum sínum á ljóðum Höld-
erlíns, fóru ljóð hans „ekki með him-
inskautum á 19. öld, þótt metin væru
mikils af sumum“. Hjá einstökum
þýskum samtímahöfundum, svo sem
Clemens Brentano og Achim von
Arnim, sem báðir tilheyrðu svoköll-
uðum „Heidelberg-skáldahópi“, var
hann t.d. í miklum metum. Þannig
lét Brentano hafa það eftir sér 1814
að Hýperíon væri að sínum dómi ein
frábærasta bók sem skrifuð hefði
verið í Þýskalandi, jafnvel í heim-
inum öllum.
Seinni hluta 19. aldar og fram á
annan áratug þeirrar tuttugustu var
Hölderlín eins konar „huldumaður“ í
þýskum bókmenntum. Þetta breytt-
ist þegar þýski textafræðingurinn
Norbert von Hellingrath hóf útgáfu
á verkum skáldsins 1913. Hellin-
grath, sem var menntaður í fornmál-
unum, fékk áhuga fyrir Hölderlín
þegar hann rakst á handrit að óbirt-
um þýðingum þess síðarnefnda á
kveðskap eftir gríska skáldið Pind-
ar, sem var uppi á 6. öld f.Kr., á
borgarbókasafninu í Stuttgart. Þar
fann hann líka handrit að nokkrum
lofsöngvum („Hymnen“) eftir Höl-
derlín, sem voru ortir um og eftir
aldamótin 1800, síðustu árin sem
skáldið var enn í andlegu jafnvægi.
Þessi uppgötvun textafræðingsins
olli töluverðu fjaðrafoki í hópi
þýskra skálda og menntamanna.
Vinur Hellengraths, skáldið Stefan
George, var stórhrifið af lofsöngvum
Hölderlíns og hvatti Hellingrath til
þess að ganga frá heildarútgáfu á
verkum þess. Hún kom út á árunum
1913-1917. Það var kaldhæðni örlag-
anna að Hellingrath lifði ekki þau
frábæru viðbrögð sem heildar-
útgáfan fékk því hann féll í orust-
unni við Verdun árið 1916.
Frá því að verk Hölderlíns voru
„uppgötvuð“ á nýjan leik hafa þau
notið gríðarlegra vinsælda og verið
þýdd á fjölda tungumála. Það er til
marks um viðtökur skáldverka
Hölderlíns í enskumælandi heim-
inum, að rithöfundurinn W.H. Aud-
en, sem er Íslendingum að góðu
kunnur, mun hafa látið þau orð falla
að skáldsagan Hýperíon væri full-
komnasta birtingarmynd rómatísku
stefnunnar sem hann hefði nokkurn
tíma lesið.
Og ekki er hægt að skiljast við við-
tökur Hölderlíns í öðrum löndum án
þess að nefna þær viðtökur sem
hann hefur fengið hjá Íslendingum.
Lengsta og nánast eina greinar-
gerðin um skáldverk Hölderlíns sem
birst hefur á íslensku er ritgerð eftir
bandaríska bókmenntafræðinginn
P.M. Mitchell (1916-1999) sem birt-
ist í Tímariti Máls og menningar ár-
ið 1950. Greinarhöfundur ræðir al-
mennt um efni skáldverka Hölder-
líns og viðtökur þeirra. Hann nefnir
m.a. að Hölderlín hafi verið kallaður
„skáld handa skáldum“, enda sé
„nokkur heimagengni í bragar túni“
nauðsynleg til að skilja ljóðin hans.
Og vegna þess að Íslands sé „land
skáldanna“ þykir honum sæta furðu
að ljóð Höderlíns skuli ekki vera
kunnari hér en þau eru.
Í lokin bendir hann síðan á að í
flestum menningarlöndum öðrum
vinni bókmenntaunnendur nú að því
að tryggja stöðu Hölderlíns í bók-
menntum landa sinna. Greininni lýk-
ur á þessum orðum: „Og það er
hvorki af skyldurækni né virðingu
við mikið fortíðarskáld, heldur
vegna þess að skáldskapur Hölder-
lins er nútízkur, lifandi og hvorki
bundinn öld né ártali.“
Í bókinni Svanhvít, sem kom út
árið 1877 og hefur að geyma ljóða-
þýðingar Matthíasar Jochumssonar
og Steingríms Thorsteinssonar, er
að finna tvö efnismikil ljóð eftir
Hölderlín, „Vegfarann“ og „Til upp-
himins“, í þýðingu Steingríms. Það
er skemmtileg tilviljun að þegar
Hölderlín sendi Friedrich Schiller
handrit að fyrra bindi skáldsög-
unnar Hýperíon lét hann fylgja með
handrit að einmitt þessum tveimur
kvæðum sem hann bað Schiller að
lesa yfir og segja sér hvað honum
fyndist. Schiller var svolítið óráðinn
og ákvað að senda skáldbróður sín-
um Goethe kvæðin til umsagnar.
Goethe var ekki ósáttur við ljóðin, en
fannst þau þó nokkuð viðamikil. Í
svar sínu til Schillers lagði hann til
að Schiller brýndi fyrir þessu unga
skáldi að velja sér frekar yrkisefni,
sem væru smærri í sniðum, og þar
sem hann þyrfti að spreyta sig meira
á „að draga upp myndir af fólki“.
Það er í raun athyglisvert að
Steingrímur Thorsteinsson skuli
hafa þýtt þessi ljóð eftir Hölderlín á
íslensku, einmitt á þeim tíma þegar
áhugi á ljóðum þess síðarnefnda
liggur í láginni í Þýskalandi. Það er
skýr vísbending um að Steingrímur
hafi verið einstaklega vel heima í
þýskum bókmenntum þessa tíma.
Auk þess verður að nefna að Stein-
grímur hefur augljóslega næman
skilning á kveðskap hins þýska
skáldbróður síns. Og eins og fram
kemur í Ævisögu Steingríms eftir
Hannes Pétursson, þá er líka „aðdá-
unarvert, hvernig Steingrímur rek-
ur sundur hina flóknu málsmeðferð
Hölderlins og stílar hugsunina á nýj-
an leik, bláþráðalaust“.
Löngu eftir að Svanhvít kom út
þýddi Helgi Hálfdanarson nokkur
kvæði eftir Hölderlín, með miklum
ágætum, eins og fram kom hér að
framan. Þá hefur Kristján Árnason
snúið einu ljóði Hölderlíns á ís-
lensku.
Sá sem lagt hefur mest af mörk-
um til að kynna ljóð Hölderlíns fyrir
íslenskum lesendum er þó skáldið
Hannes Pétursson. Árið 1997 kom út
lítið kver, Lauf súlnanna, sem
minnst var á hér að framan og hefur
að geyma þýðingar Hannesar á
nokkrum þekktum kvæðum eftir
hinn þýska skáldbróður sinn.
Án þess að það verði tíundað nán-
ar hér má telja víst að sem ljóðskáld
sé Hannes Pétursson nátengdari
Hölderlín en flest önnur íslensk
skáld. Það má nefna að náttúru-
myndir Hannesar minna um margt á
þá sýn á nátturuna sem er að finna í
ljóðum Hölderlíns. Bæði þessi líka
„skynjun“ skáldanna tveggja á nátt-
úrunni og ýmislegt fleira, svo sem
næmleiki Hannesar fyrir blæbrigð-
um hins þýska ljóðmáls, veldur því
að Hannes Pétursson er ekki aðeins
kallaður, heldur beinlínis útvalinn til
að þýða ljóð Hölderlíns á íslensku.
Um leið og það blasir við að þýð-
ingar Hannesar á ljóðum Hölderlíns
eru unnar af miklu listfengi, má líka
benda á að kvæðið sem Hannes orti
sjálfur um þennan þýska skáld-
bróður sinn ber vott um óvenju
næma innlifun Hannesar í ljóð Höld-
erlíns.
Það hlýtur að teljast vafamál að
nokkurt íslenskt skáld fyrr og síðar
hafi reist erlendum skáldbróður sín-
um annan eins bautastein. Í þessu
meitlaða ljóði sem Hannes kallar
„Andspænis Hölderlín“ rekur hann
með undraverðu skáldlegu innsæi
alla fínustu þræðina sem ljóð Höld-
erlíns eru ofin úr.
Í fyrsta erindinu yrkir Hannes um
vandasama notkun málsins í ljóðum
Hölderlíns, en sá síðarnefndi beitti
málinu meðvitað á óvenjulegan hátt í
skáldskap sínum til að túlka „hinn
nýja boðskap“ sem hann taldi sig
vera boðbera fyrir. Þetta „nýja“
ljóðmál krefst þess að lesendur hafi
vissa „heimagengni í bragar túni“,
enda leiðir skáldið lesandann inn í
áður óþekkta heima, handan mann-
legs máls. Þar er harla fátt um kunn-
ugleg kennileiti, heldur bíða lesand-
ans hér „að því er virðist, vörðulaus
fjallstig hugans“.
Hver fylgir þér alla leið inn í ljómann
af hæðum?
Hver leggur með þér á brattann
handan við málið
að því er virðist, vörðulaus fjallstig
hugans?
Vegur til yztu myrkra – þræddur í
kvæðum!
Lýsingin á þeim örðugleikum sem
fylgja því að finna leiðina inn í tor-
ræðan ljóðheim skáldsins er enn út-
færð í næsta erindi kvæðisins þar
sem „staðlaus djúpin þar sem nóttin
á heima“ koma við sögu. Að því búnu
rekur skáldið Hannes nokkur helstu
yrkisefni sem fyrir koma í ljóðum
Hölderlíns en mörg af ljóðum hans
fjalla einmitt um stemninguna í frið-
sælu þýsku „dalaþorpunum“ þar
sem skáldið
horfir á bóndans hvíld að dagsverki
loknu
hlustar á kornið og vinviðarteinunginn
gróa.
Og í nokkrum þekktum ljóðum
Hölderlíns fylgjum við skáldinu eftir
þegar það
borgir skoðar á bökkum fljótanna
þekku
Það á ekki síst við lofkvæðið
fræga sem Hölderlín orti um borg-
ina Heidelberg á Rínarbökkum, og
fyrr var nefnt, auk rómaðs kvæðis
um háskólaborgina Tübingen, á
bökkum árinnar Neckar, sem
gegndi, eins og fram hefur komið,
veigamiklu hlutverki í lífi skáldsins.
Tregablandinn óður til ástarinnar,
náttúrunnar og fegurðarinnar
Bókarkafli |Þýska skáldið Friedrich Hölderlin var uppi á pólitískum og menningarlegum umbrotatímum í Evrópu.
Eftir hann liggja einhver fegurstu ljóð sem ort hafa verið á þýska tungu. Hýperíon er eina prósaverkið sem hann
lauk við á skömmum skáldferli sínum og birtist nú í þýðingu Arthúrs Björgvins Bollasonar.
Skáldið Friedrich Hölderlin. Þýðandi Arthúr Björgvin Bollason.