Morgunblaðið - Sunnudagur - 21.11.2021, Síða 11

flokkinn í nýsköpunarstjórninni til að tryggja
að flokkurinn hefði áfram ítök í innanlands-
málum.
Rósa segir að hún hafi í verki sínu lagt
áherslu á alþjóðahyggjuna, því að þrátt fyrir
þjóðernishyggju íslenskra sósíalista var starf
þeirra unnið sem hluti af alþjóðlegri hreyf-
ingu.
„Í þessari umfjöllun um menningarstarfið
kemur alþjóðahyggjan kannski sterkast fram í
byggingu Vegamóta, hússins við Laugaveg 18.
Það hefur verið mikið rætt um Rúbluna, að
þarna hafi verið Rússagull. Mér fannst svo
áhugavert í heimildunum að Kristinn leit á það
sem sjálfsagðan hlut að Sovétmenn væru að
borga fyrir þetta. Hann var ekki bara að gera
þetta fyrir íslenska sósíalista eða íslenskt bók-
menntalíf, hann vildi að húsið að Laugavegi 18
yrði upplýsingastofa Sovétríkjanna og sá fyrir
sér að það myndi gegna mikilvægu hlutverki í
áróðursstríðinu við Bandaríkjamenn, sem voru
með aðstöðu aðeins ofar á Laugaveginum.“
Rósa segir að Sovétmenn hafi verið forviða á
því að Kristinn hafi byrjað á þessu verki án
þess að eiga krónu fyrir því. „Þeir skildu ekki,
hvernig honum skyldi hafa dottið þetta í hug?
Sovétmenn báðu hann ekki um að reisa húsið.
Ég sá að einn sendiherra Sovétríkjanna á
sjötta áratugnum tók undir hugmyndir Krist-
ins um að opna hér upplýsingastofu Sovétríkj-
anna en það náði ekkert lengra. Kristinn sá
þarna tækifæri og vildi byggja þetta hús til
höfuðs Upplýsingaþjónustu Bandaríkja-
manna.“
Kvennastarf í karllægum flokki
Annað sem vekur athygli við lestur bókarinnar
er jafnréttishugsjón Þóru, sem hún setur í
beint samhengi við sósíalismann. Rósa segir,
spurð um þennan þátt, að það sé mjög athygl-
isvert hvernig Þóra og aðrar konur í Sósíal-
istaflokknum hafi unnið við hliðina á karl-
mönnunum. „Þetta er geysilega karllægur
flokkur og konurnar þurftu til dæmis að berj-
ast sérstaklega fyrir því að fá að stofna Menn-
ingar- og friðarsamtök íslenskra kvenna. Þær
Þórunn Magnúsdóttir og Þóra hótuðu því að
stofna samtökin hvort sem þær fengju leyfi til
þess eða ekki,“ segir Rósa, „þær voru í raun
háðar því að fá samþykki karlanna til að stofna
kvennasamtök.“
Þóra virðist þó hafa verið sátt við sína stöðu.
„Þóra og Kristinn tala mikið um jafnréttis-
hugsjón kommúnismans en samt var Þóra all-
an daginn að hella upp á kaffi, taka til og þrífa
eða pakka niður fyrir Kristin þegar hann var á
ferð og flugi. Hún var í þessu hefðbundna
umönnunarhlutverki á heimilinu. Og hún vann
ótrúlega mikla vinnu bæði fyrir Mál og menn-
ingu og önnur félög Kristins sem hún fékk
ekki heiðurinn af,“ segir Rósa og bætir við að
þær kynslóðir róttækra kvenna sem komu á
eftir Þóru voru mjög gagnrýnar á þessa hefð-
bundnu hlutverkaskipan kynjanna. Rósa tekur
fram að Þóra hafi þó sjálf haft róttækar skoð-
anir á jafnréttismálum og skrif hennar á
Kvennasíðu Þjóðviljans eru til vitnis um þau
viðhorf hennar, og að á efri árum hafi hún
fylgst með Rauðsokkuhreyfingunni stíga fram
og hrifist af róttækni hennar.
Rósa segir einnig athyglisvert þegar horft
sé til jafnréttishugsjóna sósíalismans hvað
bæði Þóra og Kristinn hafi gengist upp í því að
tilheyra mennta- og menningarelítu landsins.
„Þau lifðu eins og kóngar þegar þau sóttu til
Sovétríkjanna, þeim mætti rauður dregill
hvert sem þau fóru. Þau fengu túlka og far-
arstjóra, lækna og dvöldust oft á heilsuhæli.
Þau lifðu því í raun forréttindalífi eystra sem
var ólíkt baslinu heima við,“ segir Rósa.
Hún vísar í þessu samhengi til hugtaks sem
Lenín bjó til í kringum valdatöku bolsévika í
Rússlandi 1917, þar sem hann bjó til „fram-
varðarsveit flokksins,“ sem svo má kalla. „Þar
með sagði Lenín: Við ætlum að taka völdin, en
ekki deila þeim með alþýðufólki. Ég nota þetta
hugtak líka um þau hjónin. Kristinn og Þóra
tóku að sér hlutverk uppalenda, þau sáu um
fræðslu og uppfræðslu verkalýðsins en deildu
ekki kjörum með alþýðunni.“
Áhrifin sjást í andstöðunni
Rósa segir að áhrif Kristins á íslenskt menn-
ingarlíf megi ekki síst sjá í því að tvö íslensk
menningarfyrirtæki voru stofnuð sérstaklega
til höfuðs Máli og menningu. „Hann lenti í
miklum átökum við Jónas frá Hriflu á fjórða
áratugnum og í stríðinu, þannig að Menning-
arsjóður tók upp svipað fyrirkomulag og Mál
og menning, með áskriftir og bókaklúbba, og
svo var Almenna bókafélagið stofnað honum til
höfuðs um miðjan sjötta áratuginn.“
Rósa segir athyglisvert að hafa í huga hvaða
áhrifamenn voru að baki Almenna bókafélag-
inu og hvernig því var algjörlega stillt upp á
móti Máli og menningu. „Áhrif Kristins á
þessa strúktúra sem við þekkjum í íslensku
menningarlífi og útgáfu lýsa sér í því hvernig
menn sem voru ósammála honum og komm-
únistum komu sínum fyrirtækjum á koppinn,
og stofnuðu þau til höfuðs honum.“
Rósa segir að eftir miðjan sjötta áratuginn
sé varla hægt að tala lengur um Kristin sem
mikinn áhrifavald. Menningarstríðið hafði þá
náð hámarki sínu, en eftir það sökkti Kristinn
sér í framkvæmdirnar á Laugavegi 18. „Hann
missti því sjónar á heildarmyndinni, var ekki
með augun á boltanum lengur hvaða bækur
eru mest spennandi eða hvað væri gaman að
gefa út.“
Rósa segir það ekki hjálpa til, að eftir því
sem tíminn leið og Kristinn hvikaði ekki frá
trú sinni á Stalín, var farið að líta á hann sem
„íhaldskomma“. „Hann var mikilvægur, en það
var erfitt fyrir yngri kynslóðina og aðra að
eiga við hann út af þessum íhaldskommúnista-
skoðunum. Hann eyddi til dæmis síðustu
kröftum sínum í útgáfubransanum í að koma
út þýðingu á verkum Marx og Leníns á vegum
Máls og menningar. Með því lauk hann verki
sem hann hafði lofað Sovétmönnum að gera.“
Styður þolendur
Kristins algjörlega
Ímynd þeirra hjóna beið mikinn hnekki fyrr í
mánuðinum þegar Guðný Bjarnadóttir læknir
steig fram með aðsendri grein í Morgun-
blaðinu og sakaði Kristin um að hafa misnotað
hana kynferðislega í tvígang þegar hún var níu
ára gömul. Þá lýsti Margrét Rósa Grímsdóttir
tannlæknir í aðsendri grein á fimmtudaginn
hvernig Kristinn hefði leitað á hana þegar hún
var einungis sex ára gömul.
Rósa frétti fyrst af ásökunum Guðnýjar árið
2011, en í febrúar það ár flutti hún erindið
„Þóra og Kristinn: ævisaga – hjónasaga – kyn-
slóðasaga – kynjasaga?“ á hádegisfundi Sagn-
fræðingafélagsins. Í kjölfarið fékk Rósa þau
skilaboð að Guðný vildi ná tali af henni.
„Hún hringdi í mig og sagði þar í stuttu máli
frá þessu fyrsta atviki sem hún nefndi í grein-
inni.“ Rósa segir að hún hafi í kjölfarið lesið
allar heimildir um Þóru og Kristin sem hún
hafði aðgang að með þá frásögn í huga.
„Þessi frásögn hafði gríðarlega mikil áhrif á
mig. Guðný sagði líka við mig að móðir hennar
væri enn á lífi og að hún mætti ekki frétta af
þessu,“ segir Rósa. „Svo þegar Guðný var
tilbúin til að stíga fram, sem er um það leyti
sem bókin er að fara í prentun, þá hvatti ég
hana til að segja sína sögu. Þolandinn verður
að hafa forræði yfir sinni frásögn, hún verður
að vera á forsendum þolandans. Mér finnst
þetta svo kjarkmikil frásögn og mér þykir líka
gott hjá íslenskum fjölmiðlum að þeir gefi
henni og öðrum konum pláss til þess að segja
frá þessum ofbeldisatvikum sem þær hafa lent
í.“
Rósa segir að með frásögnum Guðnýjar og
Margrétar Rósu sé myndin af þeim hjónum
fyllri og hægt að lesa bókina með það í huga.
„Og út af þessu máli þá hafði ég það að leið-
arljósi og skrifaði sérstaklega í lokaorð bók-
arinnar að skriflegar heimildir bæði fegra og
fela raunveruleikann og að aldrei er hægt að
komast til botns í sálarlífi annarra. Ég tók
einnig fram að þó að bókin byggist á æviskeiði
og lífshlaupi einstaklinga út frá skriflegum
heimildum þá séu alltaf ótal uppákomur og at-
vik í lífi fólks sem aldrei eru skráð á blað og
ekki er talað um. Ég vildi að það kæmi skýrt
fram að sú mynd sem dregin er upp af þeim
hjónum í bókinni er alls ekki heildstæð eða
einhver endanleg mynd.“
Rósa segist styðja fullkomlega að þolendur
Kristins stígi fram og lýsi upplifun sinni. „Það
þarf að stinga á svona kýlum, og ég held líka
að sagnfræðingasamfélagið þurfi að ræða
þetta, hvað gerum við þegar gerendurnir eru
sögulegir, þegar þeir eru látnir?“
Rósa segir að eitt af því sem hafi komið vel í
ljós í MeToo-byltingunni, sem mál Kristins
sýni einnig, sé að gerendur eru alls konar.
„Þetta eru ekki bara einhver skrímsli í húsa-
sundum, heldur fólk af öllum stéttum og stig-
um og stjórnmálaskoðunum.“
Talið berst að því hvaða áhrif frásagnir þol-
enda muni hafa á ímynd Kristins. Rósa bendir
á að Kristinn hafi fyrir löngu verið fallinn af
stalli sínum hjá sinni kynslóð, og að aldrei hafi
vakað fyrir sér að reyna að hefja hann upp á
þann stall á ný. „Þessi bók var aldrei skrifuð til
þess að hefja hann upp eða þau hjónin á nokk-
urn hátt. Hún er skrifuð til þess að skilja
hvernig fólk gekk kommúnisma á hönd á ár-
unum milli stríða og hélt áfram að vera komm-
únistar, sama á hverju gekk. Í bókinni eru líka
margar nýjar upplýsingar um rekstur menn-
ingarfyrirtækja íslenskra sósíalista og sam-
skiptin við Sovétríkin og önnur austantjalds-
ríki sem ég vona að opni fyrir lesendum nýja
sýn á þróun og skipulag menningarlífsins á Ís-
landi á tuttugustu öld,“ segir Rósa að lokum
um bókina.
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
21.11. 2021 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11