Austurglugginn - 26.11.2020, Blaðsíða 11

AUSTUR · GLUGGINN Fimmtudagur 26. nóvember 11
Eitt mikilvægasta hlutverk
heimastjórna eða hverfisráða er
að koma rödd almennra íbúa á
framfæri við sveitarstjórn þannig
að hægt sé að bregðast við.
Stjórnmálafræðingur segir að
áhugavert verði að fylgjast með
hvernig heimastjórnir Múlaþings
komi til með að þróast.
Heimastjórnirnar fjórar innan
Múlaþings hafa nú allar fundað
einu sinni. Alltaf hefur verið vitað
að þetta fyrsta kjörtímabil færi í
að þróa og móta heimastjórnirnar.
Strax á fyrsta mánuðinum hafa
komið atriði sem að einhverju leyti
voru fyrirsjáanleg. Skipulagsmál
hafa verið fyrirferðamikil á fundum
heimastjórnanna og á öðrum fundi
heimastjórnar Djúpavogs kom til
atkvæðagreiðslu þar sem fulltrúi
sveitarstjórnarinnar greiddi atkvæði
gegn fulltrúum heimamanna.
Miklar væntingar voru gerðar til
heimastjórnanna og mátti heyra í
aðdraganda sameiningar að þær væru
forsenda margra íbúa fyrir að þeir
styddu sameiningu. Austurglugginn
heyrði í Evu Maríu Hlynsdóttur,
dósent við Háskóla Íslands, sem
hefur kannað heimastjórnir eða
hverfisráð víða um heim og veitti
undirbúningsstjórn að stofnum
Múlaþings ráðgjöf, til að forvitnast
um reynsluna annars staðar frá og
hvers mætti vænta af heimastjórnum
eystra.
Sveitarstjórn heyri hvað
brennur á íbúum
„Svona heimastjórnir ættu að geta
verið staðbundnar málpípur inn í
stærra stjórnkerfi þannig að áhyggjur
fólks á ákveðnum svæðum séu teknar
til greina. Sveitarstjórnin á líka að
geta búist við að það sem brennur á
íbúum þessa svæðis skili sér til þeirra.
Einna mikilvægasti þátturinn er að
draga úr þeirri upplifun íbúa að
þeir séu jaðarbyggð og rödd þeirra
heyrist aldrei. Síðan geta þær haft
áhrif á málefni sem byggja á hefðum,
menningu eða sérþörfum einnar
byggðar en skipta þá sem búa annars
staðar minna máli,“ segir Eva Marín.
Þetta getur hins vegar leitt til
árekstra. Hún útskýrir að þessar
séróskir þýði að ekki sitji allir við
sama borð í ákveðnum málum.
Upp kemur hefðbundin togstreita
milli miðstýringar, valddreifingar og
jafnréttis sem íbúar landsbyggðanna
þekkja oft til í baráttu sinni
við ríkisvaldið sem heldur til í
höfuðborginni. „Við erum stórt land
með fátt fólk og það er dýrt að halda
slíku landi uppi. Margt fólk upplifir
að skattpeningarnir þeirra séu minna
virði út af búsetunni. Það verður hins
vegar að hafa það í huga að það er
alveg jafn erfitt fyrir þann sem býr
á Djúpavogi að borga útsvarið og
þann sem býr á Egilsstöðum,“ segir
Eva Marín.
Lykilatriði að íbúarnir velji
sína fulltrúa
Heimastjórnirnar eða hverfisráð
eru í fræðunum flokkaðar sem
stjórnvald undir sveitarfélögunum
eða „sub-municipal governance“
á ensku. „Við erum með einingar
innan sveitarfélaganna sem hafa
áhrif yfir afmörkuðu landssvæði
innan sveitarfélagsins, en er ekki
sjálfstætt stjórnvald með einræði
yfir viðkomandi landssvæði.
Heimastjórnin er ekki stjórnvald
í skilningi þess hugtaks þótt
sveitarstjórn feli henni vald eða
verkefni,“ útskýrir Eva Marín.
Hún segir lykilatriði að
hverfisráðunum sé stjórnað af
fulltrúum sem eru lýðræðislega
kjörnir af íbúum og bera þá einhverja
ábyrgð gagnvart þeim. Slík er
reyndin í Múlaþingi en afar misjafnt
er hvernig að þessu er staðið. „Í
Póllandi ákveða borgarstjórnirnar
hvernig kosið er í þessi ráð,“ segir
hún.
Reynslan erlendis frá
Að halda úti hverfisráðum eftir
miklar sameiningar sveitarfélaga
þekkist víða um heim og nefnir
Eva Marín meðal annars dæmi frá
Grikklandi, Þýskalandi, Bretlandi
og Nýja-Sjálandi. Alls staðar
virðist valddreifingin verða stærsta
úrlausnarefnið.
„Í Grikklandi var gengið langt
í að útfæra svona undireiningar
í sameinuðum sveitarfélögum.
Í rannsóknum sem ég hef séð
þaðan var kvartað yfir valdabaráttu
milli nýju sveitarstjórnarinnar og
þessara undireininga. Fulltrúar í
heimastjórnunum upplifðu að það
væri litið á þá sem annars flokks
fulltrúa, jafnvel innan stjórnsýslunnar
þar sem þeir fengu ekki eðlilega
fyrirgreiðslu. Þeir kvörtuðu líka yfir
tregðu hjá yfirstjórn sveitarfélagsins
að láta af hendi verkefni, einkum
lokaákvarðanir.
Þetta virðist þó ekki hafa verið
alslæmt. Íbúarnir virtust þokkalega
ánægðir. Þótt heimastjórnin væri í
reynd frekar táknræn en raunverulegt
valdatæki styrkti hún sjálfsmynd
þeirra.
Nýsjálendingar endurskipulögðu
sveitarstjórnarstigið frá grunni fyrir
25 árum og stækkuðu sveitarfélögin
en héldu þó í svona einingar. Sú
gagnrýni sem ég hef séð þaðan
var að það hefði aukið flækjustigið
á sveitarstjórnarstiginu, meðal
annars því kjósa þurfti sérstaklega
í sveitarstjórn annars vegar og
hverfisráð hins vegar.
Í Þýskalandi er hefð fyrir
þátttökustjórnmálum og þar eru
hverfisráðin ein birtingarmynd
þess að draga fleiri að borðinu.
Gagnrýnin þar er að hverfisráðin
hafi tilhneigingu til að verða
rökræðuklúbbar þeirra sem þangað
veljast inn sem oft er gamla elítan
í samfélögunum, eldri karlar sem
njóta virðingar.
Í Bretlandi er við lýði nefndakerfi
sem byggir á gömlu sóknunum. Ég
hef heyrt á fólki sem ég kannast
við úr svona einingum að þau
slást oft við yfirstjórnina um að
fá peninga fyrir verkefnum sem
þeim er falið að vinna að og eru
þá farin að lobbýa fyrir þeim inni í
aðalsveitarstjórninni.“
Íslensk sveitarfélög
sjálfstæð
Á Íslandi er það svo að lagalega hefur
sveitarstjórn alltaf lokaorðið um að
staðfesta gjörðir heimastjórnar. Slíkt
getur valdið ágreiningi.
„Hættan er alltaf sú að ekki gangi
allir í takt. Ef heimastjórninni eru
falin verkefni sem geta orðið til
þess að hún ákveður eitthvað sem
stangast á við stefnu sveitarstjórnar
geta komið upp vandræði. Í svona
hverfisráðum er líka hætta á að upp
komi NIMBY-ismi (stendur fyrir
„not in my backyard“), þar sem ætlast
er til að aðrir taki eitthvað erfitt en
nauðsynlegt að sér.“
Þessi vandamál skjóta þó upp
kollinum víðar en innan stakra
sveitarstjórna og bendir Eva Marín á
að íslensk sveitarfélög séu tiltölulega
sjálfstæð. „Íslenska ríkið fylgir því
ekki fast eftir í mörgum stefnumálum
að sveitarfélögin fari eftir hennar
stefnu. Við færum verkefnin til
þeirra þannig að þau geti unnið á
sjálfstæðan hátt meðan annars staðar
þekkist að þótt verkefnunum sé
dreift hafi sveitarfélögin ekki mikið
að segja um útfærsluna.“
Hérlendis þekkjast hverfisráðin
aðallega innan Reykjavíkurborgar.
Eva Marín bendir þó á að þar, sem
í erlendum stórborgum, séu mörk
hverfanna ógreinilegri heldur en í
Múlaþingi þar sem fjallgarðar og
forsagan myndi mörkin.
„Kosturinn við þetta, og ástæðan
fyrir að þetta er gert, er að þá minnka
líkurnar á að fólk, hvort sem það
býr í stórborgum eða landfræðilega
stórum sveitarfélögum, upplifi
firringu, það er að sambandið rofni.“
Engin ástæða til að ætla
annað en vel takist til
Eva Marín segir að áhugavert verði
að fylgjast með hvernig gangi með
heimastjórnirnar í Múlaþingi og
þeim áskorunum sem þær virðist
þegar vera byrjaðar að lenda í.
„Eitt er að gefa nefndunum
vald til að stjórna hlutum eins og
skipulagi en annað að drekkja þeim
í forminu. Hættan er að starfið verið
tæknilegt, flókið og erfitt þannig að
þetta staðbundna detti út. Það er
ekki það sem fólkið sækist eftir.
Maður sér frá öðrum löndum
að það verður að forðast að búa
til þannig kerfi að togstreita
myndist milli hverfisstjórnar og
sveitarstjórnar. Auðvitað verða
fulltrúar þeirra ekki alltaf sammála
en það er mikilvægt að kerfið leiði
ekki sjálfkrafa til átaka.
Ég hef trú á að þetta eigi eftir
að slípast til þegar reynslan kemur.
Þetta er spennandi tilraun sem er vel
þess virði að skoða og engin ástæða
til annars en að hún muni ganga vel.
Af hverju eiga þessar heimastjórnir
ekki að geta gengið rétt eins og
hverfisráðin í Reykjavík sem hafa
verið til lengi?“
GG
Eva Marín Hlynsdóttir, dósent í stjórnmálafræði. Mynd: Háskóli Íslands/Kristinn Ingvarsson
Heimastjórnir málpípur íbúa inn í stærra stjórnkerfi
Sveitarstjórnarmál