Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2021, Blaðsíða 228

Á HVERFANDA HVELI
227
skrám gætti til dæmis oft ósamræmis sem ýtti undir réttaróvissu. Þessum
vanda var mætt í Lögréttuþætti Grágásar á eftirfarandi hátt:
[…] það skulu lög vera á landi hér sem á skrám standa. En ef skrár
skilur á, og skal það hafa er stendur á skrám þeim er biskupar eigu.
Nú skilur enn þeirra skrár á, þá skal sú hafa sitt mál er lengra segir
þeim orðum er máli skipta með mönnum. En ef þær segja jafn-
langt, og þó sitt hvort, þá skal sú hafa sitt mál er í Skálaholti er.83
Er kirkja var komin á traustan grunn í landinu hafði hún einnig á að skipa
ýmiss konar kirkjulegum stofnunum sem hver um sig annaðist ýmis sam-
félagshlutverk auk þess kirkjulega tilgangs sem þeim var ætlað að þjóna.
Er hér átt við biskupsstólana, klaustrin, prestssetrin og sóknarkirkjurnar
auk kristbúa og skyldra stofnana. Við biskupsstólana og klaustrin fór fram
kennsla og menntastarf sem einnig gat farið fram á prestssetrum. Á biskups-
stólunum, í klaustrunum og á kristbúunum var stundað líknarstarf sem nú á
dögum mætti nefna velferðarþjónustu. Auk þess var svo ástunduð umönnun
og jafnvel lækningar í klaustrunum.84 Kirkjan kom þannig að málaflokkum
sem nú til dags væru kölluð mennta-, félags-, velferðar- og heilbrigðismál
auk trúmálanna. Misjafnt var hve veigamikil hlutverk kirkjunnar voru á
hverju þessara sviða og hve lengi hún gegndi þeim. Lengst voru mennta-
og kirkjumálin samofin eða allt fram á tuttugustu öld. Hinir málaflokkarnir
greindust fyrr frá kirkjumálunum.
Fyrstu formlegu kröfurnar sem gerðar voru um afstæða eða bóklega
kunnáttu hér á landi og þar með fyrsta vísi að námskrá má finna þegar í
Kristinna laga þætti Grágásar þar sem krafist var að fólk kynni Faðir vorið,
Postullegu trúarjátninguna sem og það sem hafa þurfti yfir þegar börn voru
83 Grágás, bls. 463. Hér skiptir máli hvers eðlis Grágás var, það er hvort hún var lögbók
í nútímaskilningi eða sundurleitara safna réttarheimilda. Nú mun almennt vera litið
svo á að hún hafi orðið til án atbeina „löggjafarvalds“ og ekki hlotið löggildingu
heldur verið eitt af mörgum lagasöfnum sem til voru og gátu verið misýtarleg. Þá
þurfa öll ákvæði hennar ekki að hafa verið í gildi á sama tíma. „Inngangur [grágás]“,
bls. xxiii–xxiv. Sjá Grágás, bls. 463. Þetta dregur ekki úr mikilvægi hennar sem rétt-
arheimildar.
84 Sjá Steinunn Kristjánsdóttir, Sagan af klaustrinu á Skriðu, Reykjavík: Sögufélag, 2012,
bls. 195–247, 327–333. Steinunn Kristjánsdóttir, Leitin að klaustrunum. Klausturhald
á Íslandi í fimm aldir, Reykjavík: Sögufélag, Þjóðminjasafn Íslands, 2017, bls. 46,
48, 478. Loftur guttormsson og Helgi Skúli Kjartansson, „Siðaskipti og fátækra-
framfærsla. Athugagreinar í tilefni af nýlegum útleggingum“, Saga LII: 1/2014, bls.
119–143.