SÍBS blaðið - 01.11.2023, Blaðsíða 9

9
3. tbl. 2023
vegum Nomesco og Nososco sem safna samhæfðum töl-
fræðiupplýsingum um heilsu og velferð á Norðurlöndunum. Í
því verkefni voru sérfræðingar beðnir um að velja sjö mæli-
kvarða á ójöfnuð í heilsu á Norðurlöndunum. Þar völdu þeir
tvo mælikvarða á heilsufarsútkomur, annars vegar lífslíkur
eftir menntun og hins vegar mat á eigin heilsu eftir menntun
(Norwegian Institute of Public Health 2019). Þessir mæli-
kvarðar eru mikið notaðir í rannsóknum á ójöfnuði í heilsu.
Lífslíkur eru kannski eðlilegasti byrjunarreiturinn til að skoða
samband ójafnaðar og heilsu þar sem hægt er að líta á langlífi
sem hina endanlegu mælingu á heilsu (Raleigh 2018). Sumir
hafa jafnvel gengið svo langt að segja að lífslíkur séu mikil-
vægasta tölfræðin um samfélagið, þar sem þær gefa innsýn
inn í hvort að stærra félagslegt vandamál sé til staðar innan
þess (Hiam og félagar 2018). Mat á eigin heilsu hefur verið
notað mikið í rannsóknum og talið er að einstaklingar meti
bæði líkamlega og andlega heilsu sína þegar þeir svara þeirri
spurningu. Sýnt hefur verið fram á að mælingin hefur tengsl
við líkurnar á dauða og að hún sé góð mæling á milli landa og
ólíkra hópa (Olafsdóttir 2021).
Mynd 1 sýnir mun á lífslíkum fyrir þrítuga einstaklinga
á Norðurlöndum á milli þeirra sem hafa hæstu og lægstu
menntunina. Þar kemur fram verulegur munur og er hann
meiri á meðal karla en kvenna. Minnstur er munurinn á meðal
karla í Svíþjóð, eða rúm 4 ár, um það bil 4,5 ár á Íslandi, 5 ár í
Noregi og um það bil 5,5 ár í Danmörku og Finnlandi. Á meðal
kvenna er munurinn einnig minnstur í Svíþjóð eða tæp 3 ár,
nálægt 3,5 árum í Finnlandi, Noregi og á Íslandi og næstum
4 ár í Danmörku. Þetta þýðir að á Norðurlöndunum má búast
við að þrítug kona með lágt menntunarstig lifi að jafnaði 3-4
árum styttra en kona með hátt menntunarstig og að fyrir
karla séu sömu tölur 4-6 ár.
Mynd 2 sýnir síðan hlutfall fólks á aldrinum 25-64 ára
sem metur heilsu sína góða eða mjög góða eftir því hvort
það hefur lokið grunnmenntun, framhaldsskólamenntun eða
háskólamenntun. Aftur kemur fram verulegur munur eftir
menntun en almennt má segja að á Norðurlöndunum séu á
bilinu 15-30% fleiri þeirra sem hafa lokið háskólamenntun
sem meta heilsu sína góða eða mjög góða heldur en þeir sem
hafa lokið grunnskólamenntun. Á Íslandi meta 70% þeirra
sem hafa grunnskólamenntun heilsu sína sem góða eða mjög
góða, tæp 80% þeirra sem hafa lokið framhaldsskólamenntun
og nær 90% þeirra sem hafa lokið háskólamenntun.
Staðan á Íslandi
Ef við færum okkur svo yfir til Íslands þá var lengi álitið
að jöfnuður væri mikill á Íslandi og það er vissulega rétt ef
staðan er skoðuð í alþjóðlegu samhengi. Þannig kemur Ísland
almennt vel út þegar staðan er borin saman á heimsvísu og
röðumst við ávallt í efstu sætin þegar notaðir eru mismunandi
mælikvarðar til að skoða jöfnuð til dæmis út frá tekjum eða
kyni. Rannsóknir hafa hins vegar sýnt að ójöfnuður á Íslandi
er verulegur og eykst á ákveðnum tímabilum (Stefán Ólafsson
2022), að orðræða um ójöfnuð hefur aukist á undanförnum
áratugum (Oddsson 2010) og að Íslendingar vilja almennt
mikinn jöfnuð (Jón G. Bernburg og Sigrún Ólafsdóttir 2012,
2023). Því hefur verið haldið fram að á meðan það er ójöfn-
uður í samfélaginu þá munum við finna ójöfnuð í heilsu (Link
og Phelan 1995) og því má segja að engin ástæða sé til þess
að ætla að slíkur ójöfnuður sé ekki til staðar á Íslandi.
Því kemur kannski ekki á óvart að áhugi á að mæla og
skilja félagslegan og efnahagslegan ójöfnuð í heilsu hefur
aukist og má nefna að embætti landlæknis hefur lagt fyrir
könnunina Heilsa og Líðan Íslendinga á fimm ára fresti
síðan 2007 (en lagði reyndar fyrir könnun 2009 til að meta
afleiðingar Hrunsins). Þessi gögn hafa verið notuð til að meta
félagslegan og heilsufarslegan mun með því að þróa yfirlits-
mynd af heilsufarslegum ójöfnuði en hún samanstendur af
Mynd 1. Munur á lífslíkum eftir menntun fyrir þrítuga einstaklinga eftir
kyni. Gögn frá 2016 eða þau nýjustu sem eru aðgengileg.
Heimild: Norwegian Institute of Public Health. 2019. Indicators for Health
Inequality in the Nordic Countries.
(Indikatorer Pa Sosial Ulikhet I De Nordiske Landene). Oslo: Norwegian
Institute of Public Health.
Mynd 2. Hlutfall fólks á aldrinum 25-64 ára sem metur heilsu sína góða
eða mjög góða eftir menntun árið 2015.
Heimild: Norwegian Institute of Public Health. 2019. Indicators for Health
Inequality in the Nordic Countries.
(Indikatorer Pa Sosial Ulikhet I De Nordiske Landene). Oslo: Norwegian
Institute of Public Health.
Ár
af
jö
ld
i
Pr
ós
en
tu
r
Danmörk
Danmörk
Karl
Grunnmenntun Framhaldsskólamenntun Háskólamenntun
Kona
Finnland
Finnland
Svíþjóð
Svíþjóð
Ísland*
Ísland
Noregur
Noregur