Helgarpósturinn - 23.01.1981, Síða 20

___he/garpósturinn.
Birta í skammdeginu
Vetrarmynd er sýning haldin
að Kjarvalsstöðum dagana 17.
janúar til 3. febrúar. Þetta er’
samsýning 11 listamanna og
kennir þar margra grasa, enda
er hér um stórsýningu að ræða
með nærri 100 verkum (73 verk i
sýningarskrá, en vegna þess að
syrpur eru taldar undir sama
númeri er um mun fleiri verk að
ræða). Þessir 11 listamenn eru
afar ólikir og koma hver úr sin-
um sérstaka stil. Hér er þvi um
algert stefnumoð að ræða,
kannski þetta margumtalaða
plúraliskra lýðræði milli ólikra
strauma. Hvaðsem um slikt má
segja, þá er Vetrarmynd sélega
vel heppnuð sýning þrátt fyrir
ólikt (heterogen) upplag. Yfir
vestursal Kjarvalsstaða rikir
þvi jafnvægi, þótt hver veggur
bjóði upp á mismunandi af-
brigði og fæ ég ekki betur séð en
hver listamaður njóti sin til
fullnustu.
Þar sem sýningarskrá er sett
upp samkvæmt stafrófsröð sýn-
enda verður fyrst fyrir nafn
Baltasars. Hann sýnir hér tólf
verk, unnin með blandaðri
tækni. Það er þó teikningin sem
ræður rikjum og eins og fyrri
daginn leikur sá miðill i höndum
hans. Stundum finnst manni að
þessi leikni sé um of á kostnað
tjáningarinnar, en þvi fer fjarri
þegar litið er á verk nr. 1
(Föðurlandið) og nr. 11. (Ars-
tiðirnar). Fyrra verkið saman-
stendur af myndum, þar sem
höfuðlaus vera berst átakan-
legri baráttu við að setjast i stól
sem ekki lætur að stjórn. Siðara
verkiö er flókin konstrúkstjórn,
þar sem árstiðirnar eru tákn
hins margbreytilega skaps
listamannsins, ef marka má
orðin sem fylgja myndinni. Hér
er um persónuleg og djúp verk
að ræöa.
Bragi Hannesson sýnir 9
landslagsmyndir, gerðar á
tveimur siðastliðnum árum.
Þetta eru látlausar og vel unnar
oliumyndir, þar sem saman fer
örugg formbygging og mildir,
oft muskukenndir litir sem
gjarnan minna á Vestmanna-
eyjaskólann. Hafrafell (nr. 15)
og 1 Landeyjum (nr. 17) eru góð
dæmi um það besta sem finna
má í verkum Braga.
Einar Þorláksson sýnir einnig
9 máiverk unnin með akrillit-
um. Myndir hans eru abstrakt
og gætir i þeim áhrifa frá kúb-
isma. 1 þessum verkum gætir þó
einhverra vandræða sem stafar
af of litlu vægi litanna miðað við
þau form sem þeim er ætlað að
fylla. Það gætir einhvers ósam-
ræmis milli uppbyggingar og
litar sem dregur mátt úr verk-
unum. Kannski er það harka
akrilsins sem gerir þessi form
svona innihaldsrýr.
Ég hef ekki fylgst sem best
með þróun Hauks Dórs sem
myndlistarmanns. Það er þvi
athyglisvert að sjá þau kynngi-
mögn sem stafar frá leirgrim-
um hans. Þetta eru skýr dæmi
um archetýpur eða frumminni
þau sem dr. Jung varð svo tið-
rætt um og taldi dulvitund nú-
timamannsins hafa fengið i arf
frá elstu forverum sinum. Það
er einmitt samtvinnun frum-
stæðs forms og sálrænna eig-
inda sem Hauki tekst að laða
fram á tjáningarrikan hátt.
Einhvern tima hef ég áður
fjallað um myndir Hrings Jó-
hannessonar. Hann hefur þegar
náð fullkomnu valdi á fótógraf-
iskri tækni eins og sjá má af 8
málverkum og tuttugu litkritar-
myndum sem þó eru laust
unnar. Það er þvi myndefnið
sem mestu ræður um markvissa
framsetningu og þar skera tvær
myndir sig úr sem öflugustar i
þessu tilliti: (Biðukolla nr. 41,
og Mýrarauga nr. 40). Siðar-
nefnda verkið er hið besta og
væntanlega sterkasta verk sem
undirritaður hefur séð frá hendi
Hrings.
Hjónin Sigriður Jóhannsdóttir
og Leifur Breiðfjörð sýna 8 vef-
myndir. Þetta er myndvefnaður
úr ull og mjög liflegur. Það er
styrkur þessara verka, hversu
sjálfsprottin (spontant) þau
virðast, þótt aðferðin bjóði vart
upp á slikt. Myndir nr. 51 og 52
eru hreinir gleðileikir i lit og
framsetningugerðar af glettniog
hrifandi lettleik. Vandvirkni
virðist þessu fólki i blóð borin.
Magnús Tómasson á 5 verk,
syrpukennd og eru það finlega
unnin smáverk. Likt og i mörg-
um fyrri verkum Magnúsar,
gætir áhrifa frá leiksviðsmálum
mjög. Þetta eru kassaverk
(box-works), litlar og klárt
framsettar hugmyndir sem
þræða einstigið milli popprænn-
ar útfærslu og conseptúellar
hugmyndar. Baðmullarskýin i
Fjarskinn, buskinn, bláinn (nr.
54) eru eftirminnanlegt dæmi
um hugmyndarika lausn á
myndrænum hlutum i þessum
skýru smáverkum.
Sundfugl og staujárn (nr. 58)
er framlag Nielsar Hafsteins til
Vetrarmyndar. Þetta eru 7 fri-
standandi myndir á borði og
sýna myndbreytingu straujárns
úr eiri i sundfugl úr pappir. Ég
minnist þess ekki að hafa séð
jafn Ijóðrænt verk eftir Niels, né
jafn hreint hugmyndaverk
(consept). Einna helst minnir
þetta einstæða verk, með sinni
póetisku yfirskrift á ljóðaliking-
ar Isidore Ducasse.
12 myndir Sigurðar Orlygs-
sonar prýða norðurvegginn. Hér
gengur myndrænt tákn hjólsins
gegnum flestar myndirnar sem
gerðar eru i margvisleg efni.
Liturinn og formið er styrkur
Sigurðar og kemur vel fram i
öllum þessum verkum, en eink-
um þó i myndum nr. 59, 62 og 67
sem bera með sér einfaldari og
jafnframt skýrari notkun á lit-
um og lyfta þar með formunum
upp I stærra veldi.
Lestina rekur svo Þór Vigfús-
son með þrjú verk, Röndótt
(71), 40W (72) og 25W (73). Þór
stendur einhvers staðar á mörk-
um milli minimallistar i anda
Flavins og color-field málara i
anda Louis. Mér finnst sem
fram komi i þessum myndum,
meiri tilfinning fyrir efni en i
fyrri verkum Þórs. Kannski er
það hið örugga handbragð
ásamt einfaldri myndhugsun
sem gera þessi verk svo sterk.
Mynd nr. 71 finnst mér þó hafa
vinninginn fram yfir hinar,
hvað varðar alla framsetningu,
þótt þær standi kannski best
saman allar þrjár.
Sýningin að Kjarvalsstöðum
er opin alla daga frá kl. 14 til 22.
ErJóhann á heimieið?
Ritsafn Jóhanns Sigurjónssonar
1-111
Atli Rafn Kristinsson sá um
útgáfuna
Mál og menning 1980.
Ritsafn Jóhanns Sigurjóns-
sonar — eða Rit eins og sú
útgáfa kallaðist — kom út hjá
Máh og menningu á árunum
1940-’42. Sú útgáfa mun vera
löngu uppseld og hefur þvi um
langt skeið verið þörf á nýrri.
Mál og menning hefurnú bættúr
þeim skorti með veglegri útgáfu
i þremur bindum, en Atli Rafn
Kristinsson annaðist verkið og
ritar einnig formálsorð.
Otgáfur á verkum Jóhanns
Sigurjónssonar eru bundnar
ýmsum vandkvæðum, sem Atli
Rafn gerir nokkra grein fyrir i
formála sinum. Þetta á e.t.v.
sérstaklega við um ljóö hans, en
Jóhann gaf aldrei út ljóðabók,
heldur birti fáein kvæða sinna á
við og dreif i blööum og timarit-
um. Þannig kom Sorg, eitt
merkilegasta kvæðihans, ekkiá
prent fyrr en árið 1927, átta ár-
um eftir fráfall skáldsins. Segir
KristinnE. Andrésson i formála
eldri útgáfunnar aö tilviljun
viröist hafa ráðið þvi hvað
varöveittist af ljóðunum i hand-
ritasafni Jóhanns, sum þeirra
séu til imörgum uppskriftum og
sýni að Jóhann hafi lagt mikla
rækt við að fága þau. Þeirri
spumingu verður hins vegar
aldrei svarað hvað af þessum
kveðskap skáldið kærði sig um
að kæmi fyrir almenningssjónir
og hljóta sjónarmið útgefanda
og smekkur þvi að ráða mikiu
um hvað birt er. Kristinn E.
Andrésson, sem sá um fyrri
útgáfuna, var fre.mur vandlátur
i vali sinu og fehdi jafnvel niður
ljóö sem höföu áöur komið á
prent. Atli Rafn Kristinsson
fylgir hins vegar nokkuö ann-
arri stefnu, birtir þau kvæði
sem Kristinn E. hafnaöi auk
margra annarra sem hafa
aldrei verið prentuð áður. Telst
mér til að ljóðin i útgáfu hans
séu rúmlega þremur tugum
fleiri en i útgáfu Kristins E.
Eins og Atli Rafn getur um i
formála si'num bæta fæst þeirra
kvæða sem hér eru birt i fyrsta
skipti nokkru við fyrri hróður
Jóhanns Sigurjónssonar. Lang-
stærstur hluti þeirra eru æsku-
verk, ort áður en hann hafði tek-
ið út fuilan þroska sem
ljóðskáld. Það er þvi' mikiö
áhorfsmál hvort slikum kveð-
skap skuli haldið til haga i
almennum útgáfum og má bæði
færa rök með þvi og á móti.
Þeim sem viija kynna sér
þroskaferil skálds er að sjálf-
sögðu ávinningur I að geta
gengið að verkum þess á visum
stað, án allt of mikillar fyrir-
hafnar. A hitt’ ber einnig að lita
aðþessi útgáfa er ekki fræðilegs
eðlis, eins og Atli Rafn drepur
raunar á, og nýtist þvi ekki
þeim sem vilja gera vi'ðtækar
rannsóknir á verkum Jóhanns.
Meginmarkmið hennar mun
vera að koma skáldskap hans á
ný í hendur islenskra lesenda og
þvi óhjákvæmilegt aö útgefandi
taki ýmsar ákvarðanir sem
hljóta alltaf að orka tvi'mælis.
Stefna Atla Rafns hefur þann
kostað hún kann að gefa lesend-
um nokkuð fyllri mynd af ljóöa-
gerð Jóhanns, en ókostur henn-
ar er hins vegar sá að hún getur
hugsanlega fælt lesendur, sem
litt þekkja til þessara verka
fyrir, frá þeim. Bókmenntatiska
ddamótaáranna er einkenni-
lega fjarlæg okkur nú og æsku-
ljóð Jóhanns bera sterkan svip
nýrómantíkur, háfleyg,
orðmörg, og þrungin tilfinn-
ingahita, sem viða jaðrar við
mærð. Fæstum blandast vist
hugur um að þessi verk séu
dauðar bókmenntir nú á tfmum,
gagnstætt þeim ljóðum sem
Jóhann orti siðar og sá ástæðu
til að forða frá gleymsku.
En þaö eru ekki einungis ljóð
Jóhanns Sigurjónssonar sem
valda útgefanda verka hans
örðugleikum. Litill vafi leikur á
þvi aö hann vann leikrit sin á
mjög svipaðan hátt og ljóðin,
var lengi með þau i smiðum,
fágaöi þau og breytti á ýmsa
lund, jafnvel eftir aö þau höfðu
veriö sett á svið og voru komin
út á bók. Hefur stundum verið
bent á hversu erfitt hann átti
meö að slá botninn i þau og má
sjá þess merki i flestum leikrit-
um hans. Þannig eru til tvær
gerðir á endi Fjalla-Eyvindar
•og Bóndans á Hrauni og
heimildir eruum að Jóhann hafi
ihugað einhverjar breytingar á
endi Galdra-Lofts. Lokaþáttur
Marðar Valgarðssonar, eða
Lyga-Marðar eins og leikritið
nefnist i' nýrri þýðingu Ólafs
Halldórssonar i þessari útgáfu,
hefur einnig verið gagnrýndur
af mörgum og þótt bágborin
lausn á vanda leiksins. Af öllu
þessu leiðir að talsverður
munur er á hinum ýmsu útgáf-
um leikritanna, ekki sist á
islensku útgáfunum annars
vegar og dönsku útgáfunum
hins vegar. Það er þvi ekki nóg
með að vinnubrögð Jóhanns
sem höfundar torveldi verk
útgefandans, heldur hlýtur sú
staðreynd, að Jóhann skrifaði á
tveimur tungumálum og var
undir lokin orðinn mun leiknari
á dönsku en islensku, að þvælast
enn frekar fyrir honum.
Jóhann Sigurjónsson gekk frá
þremur leikrita sinna á islensku
og dönsku: Bóndanum á
Hrauni, Fjalla-Eyvindi og
Galdra-Lofti. Fyrsta leikrit
hans Dr. Rung og hið siöasta
Lögneren eru hins vegar aðeins
til i danskri gerð frá hans hendi
og er svo einnig um leikritsbrot
þau, sem hann vann að siðustu
ár ævi sinnar og entist ekki
aldur til að fullgera. 1 fyrri
útgáfu Rita birtist Dr. Rung i
þýðingu Magnúsar Asgeirs-
sonar en Lögneren I þýðingu
Sigurðar Guðmundssonar.
Þýðing Sigurðar er óneitanlega
dálitið stirðleg og skilar vart
þeim létta og þokkafulla blæ
sem hvilir yfir danska textan-
um. Það gerir þýöing ólafs
Halldórssonar, sem hér er birt i
fyrsta sinni, hins vegar mun
betur og sýnist mér hún vera
hið vandaðasta verk i alla staði.
Hún er á ljósu máli og fögru, og
er höfuðkostur hennar e.t.v. sá
að hún ætti að vera meðfæri-
legri leiksviðstexti en gamla
þýðingin. Aðminu vitihefði ekki
verið nein goðgá að fá Ólaf
einnig til að þýða Galdra-Loft,
en ekki þarf nema lauslegan
samanburö á islenskri gerð
Lofts og þeirri dönsku til að
sýna að sú islenska stendur
þeirri dönsku talsvert að baki.
Málið á leikritum Jóhanns á
örugglega óli'tinn þátt I aö gera
þau fjarlæg okkur og imynda ég
mér að skýringin sé margþætt:
eftir margra ára dvöl á danskri
grund var islensk tunga honum
vart jafn auðsveipt tjáningar-
tæki og forðum, auk þess sem
Jóhann Sigurjónsson: „Leikrit
hans geta tæplega talist lifandi i
vitund þjóðarinnar nú, enda
liggja þau grafin undir dauðri
rómantiskri leikhefö og virðast
ekki eiga sér viðreisnar von i
bili”, segir Jón Viðar m.a. i um-
sögn sinni.
islenskan sjálf hafði á hans dög-
um ekki öðlast þann sveigjan-
leika og mýkt sem hún hefur
náð á siðustu áratugum, ekki
sist fyrir tilstilli stilsnillinga á
borð við Laxness og Þórberg.
Það hefur einnig haft sitt að
segja að danskan hafði notið
góðs af langri leikhúshefð i
landinu gagnstætt islenskunni
sem var á þessum tima gersam-
lega óreynd sem leiksviðsmál.
Þegar alls þessa er gætt held ég
ekki að menn ættu að mikla
fyrir sér helgi textans, jafnvel
þótt hann sé verk Jóhanns
sjálfs, heldur þýða hann að nýju
áður en hann verður settur á
sviðnæst.
1 útgáfu Kristins E. Andrés-
sonar eru leikritin Bóndinn á
Hrauni og Fjalla-Eyvindur
prentuð eftir Islensku útgáfun-
um frá 1908 og 1912. Þegar fyrra
leikritið kom svo út á dönsku ár-
ið 1912 undir heitinu Gaarden
Hraun hafði Jóhann gert á þvi
ýmsar breytingar, dregið annan
og þriðja þátt saman i einn og
breytt endinum. Hygg ég að
þessi gerð myndi fara betur á
sviði að ýmsu leyti og hefði þvi
fremur kosið þýðingu á henni.
Hér er þó um smekksatriði að
ræða og bætir vissulega úr skák
að niðurlag dönsku útgáfunnar
er tekið með hér.
Hins vegar tel ég
misráðið að fylgja nákvæm-
lega textanum á útgáfu Fjalla-
Eyvindar frá 1912, en sá texti
fylgir að mestu dönsku frumút-
gáfunni frá 1911. I annarri
prentun leikritsins á dönsku,
sem út kom árið 1913, hefur
höfundur sem séstytt textann tii
muna, ekki sist i atriðum Höllu
og Eyvindar i' öðrum og fjóröa
þætti. Þarf tæplega að fara i
grafgötur með að flestar þess-
ara breytinga hafa orðið til á
æfingum og sýningum á leikrit-
inu og miði að þvi að gera text-
ann einfaldari og hnitmiðaðri i
leik. Að minum smekk horfa
þessar styttingar tvimælalaust
til bóta og hefði ég fylgt þeim
óhikað isporum útgefanda.
Það væri einkennilegt ef
útgáfa sem þessi vekti ekki
ýmsar spurningar varðandi
stöðu Jóhanns Sigurjónssonari
sögu islenskra bókmennta og
leikhúss. „Bestu verk Jóhanns
Sigurjónssonar eru fyrir löngu
orðin sigild i' islenskum
bókmenntum” segir Atli Rafn
Kristinsson i formála sinum, en
bætir þvi þó við að á aldar-
afmæli Jóhanns „þyki ýmsum
verk hans ekki falla vel að þeim
kröfumsem núeru oft gerðar til
bókmenntaverka.” Þessar full-
yrðingar virðast óneitanlega
stangast nokkuð á og kannski
eru þær dæmigerðar fyrir þá
óvissu sem einkennir afstöðu
bókmenntamanna til Jóhanns.
Stundum er engu likara en
menn treysti sér ekki til að
draga ágæti skáldlistar hans i
efa, þó að þeir viti e.t.v. ek^j
nákvæmlega i hverju það sé
fólgið og hvaða erindi verk
hans, ekki sist leikrit hans, geti
átt við okkur nú. Þannig hlýtur
það að teljast nokkur mæli-
kvarði á stöðu leikritanna að
leikhúsin skuli ekki setja neitt
þeirra á svið i tilefni aldaraf-
mælis Jóhanns.
Þessi grein er þegar orðin
lengri en góðu hófi gegnir og þvi
læt ég staöar numið við þessar
spurningar. Vonandi verður
þessi nýja útgáfa til þess að
vekja aukinn áhuga á verkum
Jóhanns Sigurjónssonar, ljóðum
hans jafnt sem leikritum.
Fræðilegar rannsóknir á þeim
eru enn sem komið er ýmist
brotakenndar eða ófullnægjandi
og bagalegt er að enginn skuli
hafa ritað ævisögu hans á
meðan þeir lifðu sem mundu
skáldið. Leikrit hans geta tæp-
lega talist lifandi i vitund
þjóðarinnar nú, enda liggja þau
grafin undir dauðri rómantiskri
leikhefð og virðast ekki eiga sér
viðreisnar von i bili. Og
leikskáldið Jóhann Sigurjónsson
snýr ekki heim úr útlegð sinni
fyrr en þau hafa veriö vakin til
lifs á ný.
JVJ