Helgarpósturinn - 06.02.1981, Blaðsíða 6

6
„Upphaf sálkönnunar er að
finna á siðasta hluta 19. aldar.
Hún er sprottin upp úr geðlæknis-
legum jarðvegi og fyrst notuð af
Freud i þeim tilgangi að lækna
einstaklinga, sem haldnir voru
taugaveiklun”, segir Sigurjón.
Fram að þeim tima er Freud
kemur með kenningar sinar,
höfðu menn litið á taugaveiklun
sem likamlegan sjúkdóm. Megin
breytingin hjá Freud er hins
vegar sú, að hann telur sig kom-
ast að raun um að þetta sé ekki
vefjasjúkdómur, heldur afleiðing
Föstudagur 6. febrúar 1981 hnlfJFirpncztl irinn .
Sigmund Freud og kenningar hans eru víða erlendis á hvers manns vörum. l
Bandaríkjunum telst enginn maður með mönnum nema hann sé í sálkönnun eins og
kvikmyndir Woody Allens bera glöggt vitni. Og þegar einn virtasti sálkönnuður
Frakklands, Jacques Lacan, leysti upp Freudskóla sinn í ársbyrjun 1980, varð það
tilefni mikilla blaðaskrifa.
Það hef ur hins vegar verið f remur hl jótt um Freud hér á landi á almennum vett-
vangi. Umræður um hann virðast eingöngu vera bundnar við fremur þröngan hóp
sérfræðinga. Helgarpósturinn snéri sér af því tilefni til Sigurjóns Björnssonar
prófessors í sálf ræði, en hann er eini íslendingurinn í alþjóðasamtökum Freudista.
Sigurjón var fyrst beðinn að segja öriítið frá upphafi kenninga Freuds um
sálkönnun (Psychoanalysis).
var gegn þeirri miklu áherslu.
sem sálkönnuðir lögöu á þátt kyn-
lifsins i tilorðningu andlegra
sjúkdóma, og sérstaklega
kenningar Freuds um að
bernskan væri nú ekki alveg sak-
laus. Þessar mótbárur eru enn
við lýði, að verulegu leyti.
önnur tegund af gagnrýni kem-
ur frá fagmönnum, og þá aöal-
lega frá atferlisstefnunni. Þar er
þvi eiginlega afneitað, að óeðli-
legt einkenni eða afbrigði séu
einkenni um eitthvað, annað. Þau
eru bara þau sjálf.
HVAÐ ER I SÁLARTETRINU?
mmi
af sálrænni reynslu, sem ekki sé
meðvituð, og lækningin gæti verið
fólgin i þvi að lyfta endur-
minningunni af þessari reynslu
upp i meðvitundina. Ef sjúkling-
urinn nái valdi á endurminning-
um sinum, læknist hann. Freud
taldi sem sé, að skýringanna á
sjúkdómnum væri oftast að leita i
fortið sjúklingsins, og þá oftast i
bernsku hans. Orðið „dúlvitund”,
sem er eitt af lykilorðum i
kenningum hnas, var heldur ekki
til i bókum þeirra tima lækna.
Sigurjón segir, að þegar fram i
hafi sótt, og Freud fengið meiri
reynslu af meöferð með þessum
hætti, hafi hann byggt ákveðna
aðferö og tækni til könnunar.
,,1 öðru lagi setur hann fram
kenningar, bæði um orsakir og
þróun taugaveiklunar”, heldur
Sigurjón áfram, ,,og þær kenn-
ingar veröa jafnframt almennar
kenningar um gerð og þróun
sálarlifsins. Við getum bætt þvi
við, að þriðji þátturinn i hans
kenningum er um eðli og feril
sálkönnunar sem lækningar.”
Freud var mjög lengi að byggja
þessar kenningarsinarupp. Hann
byrjaöi um 1883 og siðustu rit
hans um þessi efni eru frá þvi i
kringum 1930. A þessum tima,
breytast sjónarmið hans mjög
með aukinni reynslu, og upp úr
1920 bætir hann kenningar sinar
mjög verulega. Þegar talað er um
kenningar hans sem heilsteypt
kenningakerfi, er miðað við 3.
áratuginn.
Töluvert skiptar skoðanir eru
um kenningar Freuds, en enginn
efast um að framlag hans til sál-
lækninga sé það merkilegasta,
sem komið hefur fram á siðustu
hundraö árum.
„Aðferð Freuds til að nálgast
sálarlif einstaklings og kynnast
þvi, er einstök i sinni röð. Það er
engin aðferð jafn áhrifarik til að
skoða sálarlifið nákvæmlega”,
segirSigurjón.
Siðan fer það eftir einstökum
mönnum hvernig þeir nota það
efni, sem kemur fram i siikum
rannsóknum. Það er ekki hægt að
nota það nema að byggja sér
tilgátur, og það er heldur ekki
spurning um að hafa lært skýr-
ingar Freuds utanað og fylgja
þeim, heldur verður að
■■ búa yfir góöri þekkingu
TR á sálarfræöum.
Þá er i vissum tilfellum hægt að
hjálpa einstaklingum, sem eiga i
erfiðleikum og jafnframt aö gera
sér grein fyrir þvi hvernig sálarlif
manna starfar. En þá má ekki
rugla saman annars vegar rann-
sóknartækninni og fræðslunni um
sálarlif manna, sem sálkönnunin
veitir, og hins vegar iækninga-
mætti hennar.
Aötala frjálst
Reynsla undanfarinna áratuga
hefur sýnt, aö ýmsar aðrar
aðferöir eru jafn áhrifamiklar i
vissum tilfellum, og jafnvel
áhrifameiri og kerfjast minni fyr-
„Ég gæti nefnt þriðju gagnrýn-
ina, sem hefur heyrst mikið
meðal fagmanna”, segir Sigur-
jón, „um að það sé ekki rétt að
skýra allt út frá fortiðinni. Sálar-
lif manna einkennist ekki bara af
þvi, sem hefur gerst, heldur lika
nútið og framtið. Vandamálin
stafa ekki af þvi, að eitthvað hef-
ur gerst i fortiðinni, heldur vegna
kviða fyrir einhverju i
framtiðinni.”
Enn ein tegundin af gagnrýni
spyr hvers vegna verið sé að
rannsaka einstaklinginn i krók og
kring, en heimurinn i kring
gleymist. Ef samfélagið væri
betra, liði einstaklingnum betur.
Það er álit Sigurjóns Björns-
sonar, að öll þessi gagnrýni hafi
töluvert til sins máls, þvi flest
atriði hennar byggi á þekkingu,
sem menn hafi aflað sér á undan-
förnum áratugum.
Ekki úreltari
en Newton
„Við höfum verið aftarlega á
merinni i þessum efnum”, segir
Sigurjón, þegar hann er spurður
um hvernig Freud hafi reitt af á
tslandi.
Það er að visu langt siðan
fræðsla um sálkönnun barst
til tslands, en á árunum milli
1930 og 1940 var þýdd bók eftir
sænskan sálkönnuð.
kdó
kl
ve
un
greindist í nokkrar tegundir c
menn töluöu um
mismunandi /
tækni i þvi sam «
bandi. En eftir
þvi, sem menn fóru að
vita meira um þróun
persónuleikans, þá hafa %
mörkin milli þess, sem er ^
heilbrigt og sjúkt orðið ógleggri’
og
Nú á timum eru hin gömlu ein-
kenni taugaveiklunar ekki eins
algeng og áöur, heldur ber meira
á skapgeröarröskun ýmsskonar,
eins og erfiðleikum i samskiptum
við aðra. Fyrirbæri sem valda
einstaklingum erfiðieikum, eins
irhafnar. Það hefur einnig komið
i ljós, að sálkönnun sem lækning
er mun takmarkaðri en upphaf-
lega var talið. Hins vegar er hún
ákaflega gagnleg sem kennsluað-
ferð fyrir þá, sem ætla að aðstoða
geðveikt fólk, og ekki sist til að
þekkja sjálfan sig og er hún mjög
mikiö notuð sem slik.
En hvernig fer þá sálkönnun
fram? Um það segir Sigurjón
Björnsson:
„Hún einkennist af þvi, að ein-
staklingurinn kemur reglubundið
i viðtöl. Viðtölin einkennast af
þvi, að sá sem gengur til
lækningar talar mest sjálfur, og
talar frjálst. Læknirinn kemur
litið við sögu, hann hlustar á sjúk-
linginn og tekur við. Hans hlut-
verk er aðallega fólgiö i þvi að
setja fram tilgátur og prófa þær i
samvinnu við sjúklinginn.”
Þetta er megin vinnan en það
gerist ekki allt með orðinu. Einn
af hornsteinum þessarar lækn-
ingar er sá, aö sjúklingurinn upp-
lifir fortiö sina, samskipti við
persónur, sem hann hefur verið i
nánu tilfinningasambandi við, og
erfiðleikana i þeim samskiptum.
Hann þarf aö upplifa það með þvi
að nota lækninn sem skotskifu
fyrir tilfinningar sinar, og þá
þurfa aðstæður að vera þannig,
að læknirinn viti, að sjúklingurinn
er að yfirfæra á hann, það sem er
ætlað öðrum.
„Þessi aðferð tekur ákaflega
langan tima, eitt, tvö eða þrjú ár
eftir atvikum, og sjúklingurim.
þarf að koma oft, þvi það er svo
mikið efni, sem þarf að kanna”,
segirSigurjón. Sjúklingurinn þarf
að koma a.m.k. þrisvar sinnum i
viku á meðan á meðferðinni
stendur og er með lækninum i um
45minútur i hvert skipti, þvi full-
orðinn einstaklingur getur ekki
breytt sér á skömmum tima.
Það hefur komið fram hér að
ofan, að sálkönnun er notuð til
lækninga á sálrænum sjúkdóm-
um. En þá kemur upp i hugann
hver skilgreiningin á lækningunni
sé.
„Þetta er mikil þungamiðju-
spurning”, segir Sigurjón
Björnsson. „I gamla daga, þegar
menn voru að baksa við þetta um
1920 voru sjúkdómar bara
Kaþólska kirkjan
ekki hrifin
Kenningar Freuds hafa ekki
átt upp á pallboröið i einræðis
rikjum, hvort sem þeim er
stjórnaö frá vinstri eða hægri.
Eru kenningar Freuds þá
kannski byltingarkenndar,
Sigurjón?
,Allir sálfræðingar og
flestir geðlæknar þekkja
þessi fræði og ég
held, að það sé eng.
inn, sem ekki hafi
orðið fyrir áhrifum af
Freuds. Mjög
margir geðlæknar og sál.
hafastundað viðtals.
lækningar, þar sem áhrif frá
kenningum Freuds hefur gætt
töluvert mikið”, segir Sigurjón.
t þrengstu merkingu þess orðs,
hefur sálkönnun ekki verið mikið
stunduð hér, en eins og áður seg-
ir, er Sigurjón Björnsson eini
tslendingurinn i alþjóðasamtök-
og streita og þunglyndi eru miklu
algengari nú. Myndin af þeim,
sem telja sig þurfa að leita
aðstoðar, er mun fjölbreyttari en
áður.
„Við getum séð breytingar á
einu atriði. I kennslubókum frá
þvi fyrr á öldinni var kynvilla
talin andlegur sjúkdómur, en nú
er hún af ýmsum ekki talin sjúk-
leg, heldur minnihlutafrávik og
það breytir öllum viðhorfum i
lækningunni”, segir Sigurjón.
Ef kynvillingur hefði leitað til
læknis fyrir 40 árum, hefði
læknirinn litið á það sem sitt hlut-
verk að gera hann heterósexúal.
Ef hins vegar er litið á þetta at-
ferlissérkenni sem frávik, yrði
hlutverk læknandans miklu frem-
ur að fá manninn til að skilja
samfélagslega aöstööu sina.
Rannsóknir i sálarfræði og
félagsfræði hafa sýnt mjög ræki-
lega hvað kynhneigð manna er
ákaflega mótanleg og tengd
menningarlifi, samfélagslifi og
venjum, en mikilvægi kyn-
hneigðarinnar er einn af horn-
steinum kenninga Freuds. Það er
naumast hægt að segja út frá
læknisfræðilegu sjónarmiði, að
eitt sé réttara en annað, a-sósialt
eða ekki a-sósialt, og þannig
mætti taka fjöldann allan af ein-
kennum. Ýmsar rannsóknir hafa
bent til þess, að þaö sem á Vest-
urlöndum er kallað taugaveiklun
eða jafnvel geðveiki, er ekki
kallað það annars staðar. Hið
sama er að segja um alla
meðferð. Það er orðið óralangt
siðan menn á Vesturlöndum
fóru að setja upp geðsjúkra-
hús, en fyrsta tilraun til sliks
i Kina var ekki gerð fyrr en
eftir siðustu aldamót, og það
tókst svo illa, að það þurfti að
leggja þau niður.
„Að vissu leyti eru þær það.
Eins og manni hefur verið kennt
er rannsóknaraðferðin ópólitisk
og kenningarnar byggja á objek-
tivum staðreyndum. En eitt
megin atriði er hin bjargfasta
sannfæring Freuds og annarra
um sjálfsákvörðunarrétt einstak-
lingsins. Það verður enginn
fullþroska einstaklingur nema
hann móti og stjórni lifi sinu. Það,
sem þarna liggur að baki, er
heilagur réttur einstaklingsins til
að þroskast i samræmi við sitt
eðli. Og þetta er ekki alveg
sættanlegt við miöstýringu i
mótun á persónuleikanum, og
hlýðni við eitthvert miðstjórnar-
afl.”
Hinn isealt þroskaði maður
samkvæmt kenningum Freuds
lætur ekki stjórnast nema af þvi,
sem hann telur rétt. Sálkönnunin
erað þvi leyti til i andstöðu við öll
einræðissjónarmið og einnig i
andstöðu við öll fyrirfram gerð
credo og kenningar. Kaþólska
kirkjan hefur m.a. átt mjög erfitt
meö að fallast á þessar kenn-
ingar.
Kenningar Freuds hafa allt frá
fyrstu tið átt sina andstæöinga og
svo er enn i dag.
Fyrsta and-
báran