Helgarpósturinn - 11.12.1981, Blaðsíða 8

36
Föstudagur 11. desember 1981 HdlrjFirpn^fl irinn
■
■ ■
Kærkomin
á kaffiboröiö
- eggjandi a ostabakkanum
og makalaus viö matseldina.
°SM,oB6,k
eru flokkaðir á þann hátt, að þeir
gefa hugmynd um málfar, sem er
greinilega markað frá málfari
grannbyggðanna, þrátt fyrir
þann skyldleika, sem sameinar
þá”.
— Hverjar eru orsakimar fyrir
því, að mállýskur ná að myndast?
,,Það er venjulega landslagið,
sem getur haft áhrif. Há fjöll,
djúpir dalir og firðir hafa sin
áhrif á mállýskumyndun, og
einnig miklir skógar og eyðisand-
ar. Hér á landi er enginn vafi á,
að stór vötn skipta miklu máli.”
Jón Aðalsteinn nefndi, að Hér-
aðsvötn skiptu Skagafirði og töl-
uðu moin um „austan og'vestan
vatna”.Þá sagði hann, að enginn
vafi væri á, að Markarfljót og
Þverá hefðu verið eins og mörk á
milli framburðar og orðaforða.
Annað nefndi hann, sem ekki
skiptir lithi máli, en það eru
verslunarsvæðin, sem landinu
var skipt í á ti'ma einokunarversl-
unar Dana. Urðu landsmenn þá
að versla á ákveðnum svæðum.
Fata úti á snúru
Við skulum að gamni líta á
nokkur dæmium mállyskumun á
Islandi, og fyrst huga að orðum
og orðanotkun. Sagnorðið að
þjóhleypa.sem þýðir að fresta, er
mjög staðbundið orð á Suöur-
landi. Það þekkist eitthvað i Ar-
nes- og Rangárvallasýslu, en
mjög vel i V-Skaftafellssýslu.
Döndullkemur frá Svarfaðardal
og er heitiyfir reykta rúllupyslu.
Af svipuðum toga er grjúpán,
sem merkir bjúga, og er þetta orð
nú einkum þekkt i Skaftafells-
sýslum.
Liklega vita allir landsmenn
nú hvað átt er við með
orðinu fata. En það hefur ekki
alltaf verið svo. Eitt sinn kom
Skaftfellingur nokkur til Eyrar-
bakka og dvaldi þar um nokkurt
skeið. Þegar hann var nýkominn
þangað bað húsfreyjan á heimil-
inu hann um að fara út og sækja
fötu. Maðurinn fór út á snúru, en
þar var þá enginn þvottur. Hélt
hann, að konan hefði meint föt,
þvi að i' hans sveit notuöu menn
aldrei annað orð en skjólu.Hafði
hann aldrei heyrt fötu nefnda á
nafn. Skaftfellingar notuðu einnig
hríðarveður um rigningu.
Orðið neip, sem merkir bilið
milli fingranna, annarra en þum-
alfingurs og visifingurs, er sér-
vestfirskt. Annars staöar er notað
orðið greip, sem fyrir vestan á
einungis við um bilið milli þumals
og visifingurs.
Eyfirðingar þekkja ekki grjúp-
án, en þess í stað hafa þeir orðið
sperðill, sem er einhvers konar
bjúga. Norðlendingar hafa einnig
sérstaka merkingu orðsins
bjálfalegur.Þar þýðirþað veiklu-
legur, og segir sagan, aö eitt sinn
er landsþekktur maður kom norð-
ur.hafi hann veriö spurður hvers
vegna hann værisvona bjálfaleg-
Ful stúl-ka
hley-pir
Sör-la milli
veðardrömba
Fróðleikskorn
um mállýskur á íslandi
Islendingar guma gjarna af
þvi að vcra ein fárra þjóða, sem
hefur varð\eitt tungumál sitt litið
breytt frá upphafi byggðar i land-
inu. Þrátt fyrir þessa varðveislu
málsins, er ekki laust við, að i
aldanna rás hafi verið einhver
munurá orðum og orðnotkun, svo
og framburði milli einstakra
iandshluta. Það er hins vegar
spurning hvort þessi munur sé,
eða hafiveriðþað mikill, að hægt
sé að tala um mállvskur á lslandi,
en samkvæmt skilgreiningu orða-
bókar Menningarsjóðs er mál-
lvska „ (veigamikil) afbrigöi I
máli, orðafari, bundin við af-
markað svæðilanda, t.d. sérstaka
byggð eða landshluta, eða ákveð-
inn hóp manna”.
Mállýskur eru algengt fyrir-
bæri meöal ýmissa grannþjóða
okkar, og þarf ekkiað fara lengra
en til Sviþjóöar til að finna mjög
mikinn mun á tali manna. Einna
mestur mun þessi munur vera i
kringum vatnið Siljan, þar sem
ibúar hafa orðið að notast við rik-
ismál til þess að skilja mann úr
næsta byggðarlagi.
Það liggur i augum uppi, að
ástandið á Islandi er ekki svona
slæmt, en er samt hægt að tala
um mállýskur hér? Þeirri spurn-
ingu var beint til Jóns Aðalsteins
Jónssonar, ritstjora Orðabókar
Háskólans.
„Það er til fjöldi staðbundinna
orða, ogþegar þau þekkjast ekki
á öðrum svæðum, má tala um
mállýskuorð, en þarna er um
stigsmun að ræða fremur en eðl-
ismun. Hér á landi tala menn
saman og skilja hver annan
þrautalaust, nema þegar einstöku
orð koma fyrir,” sagði Jón Aðal-
steinn.
Hann sagði, að þegar hafður
væri i huga sá munur, sem væri á
máli manna i Noregi og Sviþjóð,
væri eðlilegt að tala um að ekki
væru til mállýskur hér. Hann sæi
hins vegar ekki annað en að um
mállýskur væri að ræða, þegar
framburður segði til um hvaðan
menn væru.
t greinum islenskar mállýskur,
sem birtist ibókinni Þættirum is-
lenskt mál, segir Jón Aðalsteinn,
aö samkvæmt skilgreiningu
franska málfræðingsins Mar-
ouzeau á mállýskum leiki li'till
vafi á þvi, að mállýskur séu á ís-
landi. En Marouzeau þessi segir,
að orðið mállýska tákni „hinn
sérstaka búning, sem tungumál
hefur fengið á takmörkuðu
svæði”, og skilgreinir mállýsku
sem „nokkra sérstaka þætti, sem