Helgarpósturinn - 10.12.1987, Blaðsíða 3

Þetta þýðir auðvitað ekki að ungl-
ingabækur megi ekki vera
skemmtilegar, þeir sem skrifa fyrir
unglinga hafa til þess fulla heimild
að segja brandara og vera fyndnir í
hverri setningu ef þeir telja sig geta
það. En það er alltaf þannig að ef
brandari er sagður brandarans
vegna þá er hann ekki sérstaklega
fyndinn, hann verður ekki fyndinn
fyrr en lesandinn sér að undir hon-
um býr eitthvað annað en bara yfir-
borðsfyndni. Að auki er það eigin-
lega grátbroslegt þegar fullorðið
fólk er að gera grín að unglingum í
bókum sem þeim eru ætlaðar,
vegna þess að húmorinn er yfirleitt
húmor fullorðins sem lítur til baka
og sér eitthvað í spaugilegu ljósi
sem gerir að verkum að það verður
eins og hann sé að reyna að gera
grín að því að vera unglingur, ástar-
flækjum, bólum, stórum rössum,
litlum brjóstum og skökku nefi.
Auðvitað ættu allir fullorðnir að vita
að slík vandamál eru ekki endalok
heimsins en kannski þeir ættu að
rifja upp hvort þeir hafi ekki taiið
svo vera áður fyrr og fundist lítið
sniðugt að verið væri að hæðast að
því sem þeim var heilagt. Svo má
kannski líka segja að þessir klisju-
brandarar séu orðnir syfjaðir og
ekki mikill kraftur í þeim og þeir
bera höfundum sínum ekki gott
vitni.
Það er eitt af meginmálum hverr-
ar skáldsögu, sérstaklega þeirrar
sem ætluð er til annars en vera
stundarafþreying, að í henni verða
að felast einhvers konar upphaf, ris
og endir. A.m.k. er það svo í hinni
raunsæu frásagnarhefð sem ein-
kennir íslenska sagnaritun fyrr og
síðar. Það er heldur ekki verra að í
bókum séu átök, persónur takist á
við sjálfar sig, aðra, aðstæður, um-
hverfi. Hver nennir að lesa átaka-
lausa sögu og hver man í raun eftir
bók sem hann hefur hrifist af þar
sem ekki hafa verið einhver átök,
þrá eftir einhverju, ferli sem per-
sóna gengur í gegnum og kemur út
breytt á einhvern hátt, eitthvað sem
sóst hefur verið eftir eða leitað að?
Þegar þessar þrjár unglingabækur
eru skoðaðar, annars vegar með
þetta í huga og hins vegar með hlið-
sjón af bók eins og Vini mínum Lúka
eftir Christine Nöstlinger, sem Mál
og menning gefur út, sést glögglega
að íslensku höfundarnir eiga langt í
land með að skapa sögu sem stend-
ur undir nafni. Maður hefur til-
hneigingu til að halda að þeir þekki
ekki einföld lögmál sögu og haldi að
lífið sé eitt samfellt sólarsumar, Ijós-
hærðar stelpur og sólbrúnir strákar
sem komi hvergi frá né séu á leið-
inni eitt eða neitt. Hafi ekkert við að
glíma nema það hvort stelpan eða
strákurinn sem viðkomandi er svo
skotinn í sé skotinn á móti. Satt að
segja er þetta eitt allsherjar strand-
partí í kuldanum á íslandi.
Fyrst að hér var minnst á bókina
Vin minn Lúka og hún höfð til hlið-
sjónar þeim íslensku bókum sem
fjallað er um er rétt að gera örlitla
grein fyrir henni. Þar er á ferðinni
bók um unglinga, bók fyrir unglinga
og bók sem ætla má að ungiingar,
jafngamlir söguhetjunum, hafi gam-
an af að lesa og finnist hún eitthvað
hafa að segja og eiga erindi til sín.
Lúki, aðalsöguhetjan, hefur verið
burtu eitt sumar og þegar hann
kemur til baka er hann gjörbreyttur.
Hann hefur skipt um karakter, sem
reyndar kemur í ljós að gengur ekki
upp hjá honum, vegna þess að það
þarf meira til en að breyta klæða-
burði og fara að prjóna í skólanum
svo að persónuleikinn breytist. Góð
grein er gerð fyrir bakgrunni per-
sónanna, ekki bara sagt: Pabbinn
vinnur á sjónvarpinu og hann er
aldrei heima, þess vegna finnst x
hann þekkja pabba of lítið.
Persónur efast, velkjast í vafa um
sjálfar sig og það sem þær gera, tak-
ast á við eitthvað og reyna að gera
upp við sig hvernig þær eiga að
bregðast við því sem upp kemur
hverju sinni. Með öðrum orðum þá
kemur sagan af Lúka inn á svo
margt sem skiptir alla máli, jafnt
unglinga sem aðra, og lætur sér
ekki nægja að velta sér upp úr því
hvort einhver er skotinn í einhverj-
um sem er kannski ekki skotinn í
honum. Hún tekur á snjallan hátt á
því eilífðarvandamáli sem það er að
vera hvorki barn né fullorðinn og
hafa þroska en mega bara ekki nota
hann nema þegar öðrum hentar.
Alvaran er greinileg en alls ekki á
kostnað gamansemi og spaugilegra
atvika, enda er önnur hlið á öllum
trúðum en sú sem snýr út.
Bók Helgu Ágústsdóttur, Og hvaö
meö þaö, hefur óneitanlega sérstöðu
innan þessarar umræðu því hún
fjallar um eldri krakka, krakka í
menntaskóla, tæplega tvítuga.
Engu að síður verður hún að flokk-
ast undir það að vera unglingabók
og kannski er hún ekki alveg óskyld
bók Gillian Cross, Á toppinn, að því
leyti að þar er fullorðinsheimurinn
miklu nær en í þeim fjórum bókum
sem þegar hefur verið lítillega vikið
að. Bók Helgu tekst á við öll hugsan-
leg vandamál, sjúklega feimni, ást-
leysi, erfið samskipti og að lokum
dauða. Það er næstum eins og höf-
undurinn hafi farið í skýrslur félags-
málastofnunar um hugsanleg
vandamál unglinga í menntó og
siengt þeim öllum saman í eina
persónu. Mamma fær hjartaáfall,
pabbinn er sambandslaus, bróðir-
inn í rugli og þegar hann hættir því
fer hann að umgangast homma
óeðlilega mikið, vinkonurnar skilja
ekki, sambandið við besta vininn
brestur, ömurlega tískugellan stelur
stráknum, aðalpersónan, sem
reyndar heitir Sigrún, verður ást-
fangin af manngufu sem er 35 ára
og það er auðvitað fyrirfram von-
laust, vinir frá Spáni koma í heim-
sókn en það verður ekki eins og Sig-
rún hafði búist við, það gengur illa í
skólanum. Þegar hér er komið sögu
hafa höfundi greinilega fallist hend-
ur yfir þessu öllu og leyst úr flækj-
unni með því að láta Sigrúnu lenda
fyrir bíl! Þessi endir er auðvitað full-
komlega réttmætur, því það hefði
tekið mörg bindi að leysa úr þessu
öllu. Hins vegar er hann ákaflega
billegur af hálfu höfundarins en
vissulega er hægt að taka undir með
bókarkápunni, hann er óvæntur,
eiginlega eins og skrattinn úr sauð-
arleggnum.
Þetta er semsé alger andstæða við
bækur Andrésar og Hrafnhildar, þar
sem öll vandamál eru af öðrum
heimi og ekki til umræðu og manni
verður til þess hugsað hvort minna
hefði ekki mátt gagn gera; Ef saga
Helgu er borin saman við Á toppinn
verður ljóst að enn er það sögubygg-
ingin sem er íslendingum mjög í
óhag. Á meðan sagan A toppinn,
sem fjallar um unglinga í rokk-
hljómsveit, er vendilega byggð upp
í dramatískan hápunkt undir lokin
verður ekkert ris í bók Helgu, frekar
en hjá Andrési, Hrafnhildi eða Eð-
varð. Það má heita undarlegur and-
skoti ef fólk sem alið er upp við hina
raunsæju íslensku frásagnarhefð
hefur ekki gert sér neina grein fyrir
svo veigamiklum þætti skáldsögu
sem bygging hennar er.
Nú má ekki taka það þannig að
hér sé verið að segja mönnum
hvernig eigi að skrifa unglingabæk-
ur og hvað eigi að fást við í slíkum
bókum. Það væri vond latína að
ætla sér slíkt. Hins vegar hljóta les-
endur unglingabóka, þar með þeir
sem ekki eru unglingar en lesa þær
samt, að gera kröfu til þess að þegar
verið er að gefa út unglingabækur,
kannski hjá virtum forlögum sem
hafa gefið út heimsbókmenntir í
hálfa öld, vandi þau valið og geri
sömu kröfur til þeirra sem skrifa
unglingabækur og annarra höfunda
sem eru á þeirra snærum. Mér er
svo til alveg sama um þetta útburð-
arvæl um að bækur þurfi ekki endi-
lega að vera svo listrænar, megi al-
veg hafa einvörðungu skemmti-
gildi. Það eru allir orðnir þreyttir á
þessu létta og hressa kjaftæði og
það sem ekki fellur í þann flokk sé
óalandi og óferjandi, sérstaklega
fyrir unglinga, sem samkvæmt ís-
lenskum unglingabókum virðast
ekki vera hæfir til að lesa annað en
endalausar og græskulausar kímni-
sögur af ástarkomplexum jafnaldra
sinna. Lífið er ekki endalausar sam-
búðarstælur. Hvað þá heldur tára-
dalur. Svo virðist sem íslenskir ungl-
ingabókahöfundar séu þeirrar skoð-
unar að annaðhvort sé lífið eitt stórt
ha ha ha eða endalaus grátur og
gnístran tanna.
AÐ BREYTA FJALLI
Hér á eftir fer kafli úr bókinni AÐ BREYTA FJALLI
eftir Stefán Jónsson. Svart á hvítu gefur bókina út og er
kaflinn birtur með góðfúslegu leyfi útgefenda. Helgar-
pósturinn þakkar birtingarleyfið. Stefán er löngu lands-
þekktur maður, bæði sem útvarpsmaður og síðar sem
alþingismaður.
Aldrei heyrði ég foreldra mína
ræða landsmálapólitík fyrir utan
þessar þriggja orða yfirlýsingar
mömmu stöku sinnum, um að hún
væri jafnaðarmaður. Þær notaði
hún held ég eingöngu til þess að
komast hjá því að taka þátt í stjórn-
málaþvargi. Ég heyrði pabba aldrei
kalla sig framsóknarmann, en hann
fór ekki dult með aðdáun sína á Jón-
asi Jónssyni, sem hann kynntist í
Kennaraskólanum. Hún fór heldur
ekki dult með skömm sína á Jónasi
Jónssyni, sem hún kynntist líka í
skólanum nokkrum árum á undan
föður mínum.
Ég held, að minningin um afstöðu
mömmu til Jónasar standi í ein-
hverju sambandi við heimsókn hans
til okkar í Rjóðri að sumri til. Hana
man ég óljóst og gæti alls ekki lýst
ráðherranum á þá lund, að sú mynd
yrði ekki búin til úr lýsingum ann-
arra og ljósmyndum úr blöðum og
þó kannski helst teikningum
Tryggva Magnússonar í Speglinum,
sem var heimilisblað okkar. Ég man
bara eftir máltíð, sem varð mjög
löng vegna þess, hvað gesturinn
þurfti að tala mikið milli bitanna og
lauk með rjómaskyri, sem hann
hrósaði fjálglega og sagði að væri
virkilegt ráðherraskyr, en mamma,
sem hafði hleypt þetta skyr sjálf,
sagði þurrlega að væri því miður
misheppnað og væri þess háttar
sem hún tengdamóðir hennar kall-
aði graðhestaskyr. Svo sagði hún á
eftir um skyrlof gestsins, að hann
væri óhreinlyndur ofan á allt annað.
Hún sat í Kennaraskóla íslands
fyrsta veturinn sem hann starfaði
1909 og hafði lesið undir skólann
norður á Húsavík, þannig að hún
lauk brottfararprófi með kennara-
réttindum strax vorið á eftir. Hún
sagði að Jónas hefði ekki verið
fræðari, heldur hefði hann kennt
skoðanir sínar og ekki þolað neinar
spurningar, sem gátu gert þær tor-
tryggilegar. Auk þess hefði hann
verið illkvittinn í orði og langræk-
inn. Að loknu prófi um vorið fóru
nemendurnir gangandi á Þingvöll.
Uppi á miðri heiði kom svo Jónas
Jónsson til þeirra á reiðhjóli og gekk
með þeim, það sem eftir var ieiðar-
innar austur yfir. Strax og hann
bættist í hópinn, brá hann á það ráð
að fara að erta yngsta manninn í
hópnum og þann glaðværasta, sem
hét Helgi Salómonsson. Helgi þessi
var hvers manns hugljúfi í skólan-
um. Hún átti mynd af honum frá
þessum tíma með mikið liðað og
ljóst hár og þess háttar bros, sem
hann týndi víst einhvern tíma síðar.
Ekki mun hann hafa verið hærri í
loftinu þá en síðar meir, og Jónas
lagðist nú á það lagið að stríða hon-
um á smæðinni og gekk svo fram af
öllum bekkjarsystkinunum, að
einn úr hópnum fékk að lokum ekki
orða bundist. Það var Magnús
Stefánsson, sem þá var byrjaður að
yrkja en ekki búinn að taka sér
skáldanafnið Örn Arnarson. Hann
sagði við Jónas að svo góður maður
sem Helgi hefði vei mátt vera stærri,
en engum skólafélaganna fyndist
hann vera of lítill, enda þrengdi
hann ekki að neinum með nærveru
sinni, en það yrði ekki sagt um alla.
Henni var alltaf jafn hlýtt til
Helga, jafnvel eftir að hann kom
heim úr framhaldsnáminu í Svíþjóð
og búinn að taka upp þéringar og
véringar og ættarnafnið Hjörvar.
Þau Magnús Stefánsson héldu vin-
áttu meðan bæði lifðu og skiptust á
bréfum einu sinni á ári. Þannig
fylgdist hún meðal annars með því,
hvernig Jónas hélt áfram að muna
tilsvar Magnúsar á heiðinni forðum.
Sjálfsagt hefði hún getað fært
fram einhverjar fleiri og hlutlægari
ástæður fyrir ímugusti sínum á Jón-
asi, en hún notaði bara þessa og
klykkti svo oftast út með því að lof-
Stefán Jónsson
syngja séra Magnús Helgason skóla-
stjóra. Einu sinni eða tvisvar, þegar
henni þótti víst mikils við þurfa,
heyrði ég hana taka það sérstaklega
fram í lokin, að Jón Baldvinsson
væri sinn maður.
Ekki veit ég hvernig hún kaus í
Alþingiskosningum, og ég er viss
um að faðir minn spurði hana þess
aldrei. En ég hef hana grunaða um
að hafa í aðra röndina verið að svara
kurteisri þögn hans með því að gera
skop að Jónasi Guðmundssyni, fram-
bjóðanda Alþýðuflokksins í Suður-
Múlasýslu, og þá sjaldan við bar að
hún vildi gera einhvern hlægilegan,
þá lét henni það framúrskarandi vel.
Að visu man ég eftir einum ræðu-
stúf að auki sem hún flutti örsjaldan,
ef svo bar við að einhver leyfði sér
að lofa framsóknarráðherra í návist
hennar fyrir umhyggju fyrir verka-
mönnum. Þá hermdi hún eftir
Ingvari Pálmasyni, þingmanni
Framsóknarflokksins, þegar hann
var að hrósa flokkum fyrir að hafa
beitt sér fyrir lækkuðum tollum á
lampaglösum. Það var líka ákaflega
skemmtilegur ræðustúfur, sem
pabbi sagði að væri óþarflega orð-
réttur og hló aldrei mjög lengi að.
Einn var sá pólitíkus fyrir utan Ey-
stein Jónsson, sem þau dáðu bæði,
en það var Páll Zóphóníasson. Þau
hlökkuðu bæði til komu hans á
Djúpavogi, og það var hátíð í Rjóðri,
þá sjaldan hann leit þar við. Ekki
man ég neitt úr samræðum þeirra
annað en að þeir töluðu um málefni
ungmennafélagshreyfingarinnar og
svo um landbúnað og um búfé. Pál
man ég vel sjálfan þarna að austan,
hávaxinn, dökkleitan, stórskorinn,
hýrlegan með rólegt fas, sem var
einhvern veginn þess konar, að
hann gat samt flýtt sér. Pabbi hafði
óbifandi trú á búfjárþekkingu Páls
og fór þó ekki betur en svo, að hann
slátraði verðlaunakvígunni, sem
Páll keypti fyrir hann uppi á Héraði,
af því að hún beiddi svo seint að al-
þýðudómstóll úrskurðaði hana við-
rini. Og þá reyndist hún kálffull.
í þeim héruðum hygg ég reyndar,
að fólkið hafi ekki hugsað til Páls
Zóphóníassonar fyrst og fremst sem
stjórnmálamanns. Hann var lifandi
þjóðsagnapersóna, og sögurnar,
sem um hann gengu, voru sumar
hverjar ekki með öllu af þesum
heimi.
En hvað um það, um raunveru-
lega pólitík voru þau foreldrar mínir
sammála. Þau ræddu um efnahags-
mál og atvinnumál Djúpavogs og
skóla- og menningarmálin og brutu

heilann um leiðir til úrbóta. Og nú
sem ég sit svona óralöngu seinna og
rifja upp þessi samtöl þeirra, lágvær,
orðfá, án tillits til nærveru minnar,
sem þau tóku kannski ekki eftir í
rökkrinu frá tíu-línu-lampanum,
stundum langar umhugsunarþagnir
á milli, sem aldrei þörfnuðust út-
skýringa — þá minnist ég þess nú
ekki að hafa heyrt þau tala um aga-
vandamál barna á Djúpavogi.
Kannski hafa þau ekki verið önnur
né meiri en þau sem óhjákvæmileg
gátu talist að þeirra dómi.
Sennilega hef ég verið níu ára vet-
urinn sem faðir minn gældi við hug-
mynd sína um uppreisn alþýðu á
Djúpavogi með stofnun samvinnu-
útgerðar, sem engin varð. Þetta var
um þær mundir sem þýsku jafnaðar-
mennirnir máttu bíta í gras fyrir
samtíma aðsókn nasista og komm-
únista, og Hitler tók að sér að leysa
efnahagsvandamálin í Þýskalandi í
eitt skipti fyrir öll. Sennilega sama
árið, sem Himmler setti Ingimundi
Stefánssyni kaupmanni í Hamborg
þá kosti að skilja við konu sína, sem
var Gyðingur, en láta eignir sínar
ella. Ingimundur fluttist náttúrlega
heim til Islands með konuna og
skrifaði Heinrich Himmler bréf,
sem sennilega hefur ekki verið póst-
lagt öllu merkilegra frá Djúpavogi.
Þar nafngreindi Ingimundur það
meltingarop Adólfs Hitlers, sem þeir
nasistar gætu stungið fyrrnefndum
eignum upp í. Það var líka á þeim
misserum sem þýski kommúnista-
leiðtoginn Jan Valtin skipulagði
starfsemi kommúnista á íslensku
farskipunum. Eitthvað rámar mig í
umræður um klofning Alþýðu-
flokksins, þar sem einhver gaf þá
skýringu, að kommúnistar væru
ekki annað en róttækir jafnaðar-
menn. Ég man líka eftir bréfi sem
móðir mín las upphátt frá fyrr-
nefndu skólabarni sínu, Stefáni Pjet-
urssyni, ásamt úrklippu á grein úr
Alþýðublaðinu, þar sem hann sakar
Kómintern um svik við byltinguna.
Hvað svo sem ég hélt að það væri
nú, þá heyrði ég menn tala um það,
að hún yrði sennilega gerð milli jóla
og nýárs byltingin. Og lái svo hver
sem vill örbirgðarmönnunum á
Djúpavogi, þótt þeir væru tregir til
að fara að hlaða íshúsveggi upp á
von og óvon, þegar þeir höfðu
fyrirheit um þess háttar aðgerðir
milli jóla og nýárs, sem myndu afmá
óréttlætið í heiminum í eitt skipti
fyrir öll og tryggja mannkyninu
paradísarsælu á jörð frá eilífð til
eilífðar.
HELGARPÓSTURINN B-3