Tíminn - 17.06.1930, Side 7

TÍMINN
h—coco i\=r<^ jt——coccTif=<:^c) \f^—c^> jF=^-|f—cocQ ]

i
g
Kaupfélag Þingeyinéa í Húsavík
Elzta samvínnufélag landsíns, stofnað 20. febrúar 1882
rekur samvinnuverzlun í Húsavík í tveimur deild-
um: 1. Pöntun, þ. e. umboðsverzlun fyrir hvern ein-
stakan félagsmann, og 2. Söludeild, þar sem seldar
eru allskonar vörur, útlendar og innlendar, einnig ut-
anfélagsmönnum. — Öll starfsemi félagsins er rekin
með ótakmarkaðri samábyrgð allra félagsmannanna,
sem nú eru 605 að tölu og skipa sér í sjálfstjómar-
deildir, minnst 10 í deild. — Félagið er í Sambandi
íslenzkra iSamvinnufélaga og átti frumkvæði að stofn
un þess.
Félagið útvegar félagsmönnum, bæði í umboðs-
sölu (pöntun) og með útsölu (söludeild), allar þær
vörur, áhöld og vélar, sem á heimsmarkaðinum eru
boðnar, hverju nafni sem neínist, og selur — einung-
is í umboði — fyrir félagsmenn, alla framleiðslu
þeirra, bæði af landbúnaði, sjávarföngum og iðnaði.
Árið 1929 útvegaði félagið aðkeyptar vörur fyr-
ir rúmlega 700 þúsund krónur og seldi vörur fyrir
tæplega 500 þús. kr. — Sjóðeignir félagsins eru:
Sameignasjóðir um 101 þús. kr., séreignasjóðir um
272 þús. kr. og sparisjóður 162 þús. kr.
Félagið rekur þrjú sláturhús og tvö fisksöltun-
arhús og hefir útibú í Flatey á Skjálfanda. — Það
rekur og ullarkembivélar með samvinnuskipulagi til
Kaupfélagsbyygingar á Húsavíkj
eins og þau líta út trá höfninni.

Söludeildin.
stuðnings heimilisiðnaði og sömuleiðis sparisjóðs-
starfsemi. Félagið er að undirbúa byggingu frysti-
húss til þess að frysta til útflutnings kjöt, sjávaraf-
urðir, lax, silung o. fl. og sömuleiðis beitusíld. — Fé-
lagið styður gistihússrekstur í einu af húsum sín-
um, og er nú að hefja ákveðnar bifreiðaferðir um að-
alvegi héraðsins. Það byggði —með þátttöku ann-
ara — bókhlöðu úr steini yfir Alþýðubókasafn Þing-
eyinga og styrkir safnið árlega með fjárframlagi.
Það leitast þannig við, að vera félagsmönnum „allt
í öllu“ og að afla jöfnum höndum mannbætanda
skipulagslegt, siðlegt og fjárhagslegt öryggi og þro-
un. I allri starfsemi sinni leggur félagið mikla áherzlu
á það grundvallaratriði samvinnustefnunnar, að verð-
reikna hverja vöru sem næst sannvirði og að halda
starfsgreinum sínurn aðgreindum reikningslega. Þeir
sem vilja njóta sannvirðis í verzlun og viðskiptum,
geta hvergi fengið betri skipulegslega aðstöðu til
þess en í Kaupfélagi Þingeyinga.
Sínmefni félagsins er „Kaupfélag", og formaður
og framkvæmdarstjóri þess er Sigurður S. Bjark-
lind í Iiúsavík, en meðstjórnendur eru Jón Gauti
Pétursson á Gautlöndum, Karl Kristjánsson í Ey-
vík, Sigurður Jónsson á Arnarvatni og Árni Jónsson
á Þverá.
---w ||=œs-]t-------(4? |F=H^ni------II--------------------CJCJ II—TÖCini--Cqfrrií=ra3-|F=-fafo IF

Æ.
burði, er Heimskringla Snorra Stuilusonar. Það er saga
Noregs, og að nokkru leyti allra Norðurlanda, um rúm-
lega 400 ára skeið, samin af þeirri skarpsk v ggni og snilii,
að bókmenntii’ Evrópu eiga ekkert sambærilegt sagn-
fræðirit frá nálægum öldum.
Saga ísl. fornbókmennta er venjulega látin enda um
1400. Enginn skyldi þó ætla, að íslendingar hætti þá að
vera skapandi bókmenntaþjóð. Fjarri fer því. En eftir
miðbik 14. aldar verða ýmsar þær breytingar á bókmennt
unum, sem réttlæta það, að setja kaflaskil í bókmennta-
sögu vorri einhvern tíma um þetta leyti. Sagnaritunin
deyr út; rímnakveðskapur hefst og erfir skáldamál drótt-
kvæðanna. Helgikvæði með nýjum bragarháttum og dans-
kvæði eftir erlendum fyrirmyndum verða algeng. Ný kyn-
slóð með nýju viðhorfi og nýjum smekk er seazt til valda.
Það er engum vafa bundið, að bókmenntir þær, sem
nú hefir lauslega verið drepið á, hafa haft ómetanlegt
gildi fyrir andlegt líf þjóðaiinnar. Þeim má fyrst og
fremst þakka það, að Islendingar hættu aldrei að vera
menningarþjóð, þó að lífsbarátta þeirra á hæstu fjórum
öldum yrði stundum svo hörð, að furðu gegnir, að andleg
starfsemi skyldi geta þrifizt við jafn hörmuleg skilyrði.
Með bókmenntunum eignast íslendingar þegar á 12.
öld sameiginlegt, þroskað ritmál, löngu á undan öðrum
gennönskum þjóðum. Þetta er lykillinn til skilnings á bví
merkilega fyrirbrigði, að íslenzkan hefir breytzt svo lítið
fram til þessa dags, að hver íslendingur, sem kominn cr
til vits og ára, les bókmenntir 12. og 13. aldar, án nokk-
urrar verulegi'ar fyrirhafnar. Ilann verður sáralítið var
þeii’ra breytinga, sem orðið hafa á framburði einstakra
hljóða, því að fæstar þeirra eru táknaðar í ritmálinu. Það
þarf vísindamann til að sjá nokkurn verulegan mun á
„forníslenzku“ og „nýíslenzku", eins og það þarf vís-
indamann til þess að sjá, að fornenska, fomþýzka og forn-
danska séu skyld mál nútímatungum þessara þjóða. Svo
stórum mun betur hefir íslenzkan varðveitt svip sinn en
þessar tungur. En einmitt sökum þess áttu fombókmennt-
irnar á öllum öldum greiðan aðgang að hugum lands-
manna. Þær vom lesnar og afritaðar með óþreytandi elju,
samhliða því sem þjóðin skapaði alltaf eitthvað nýtt,
sem var við hennar hæfi á hverjum tíma.
Fornbókmenntirnar eru alltaf undirstraumurinn í
menntalífi þjóðarinnar. Stundum gætir hans meira, stund-
um minna. Fyrst eftir siðaskiptin ætlar allt að drukkna í
erlendum áhrifum. En innlend menning nær von bráðar
yfirhöndinni. Annars hefði svo getað farið, að þráður ís-
lenzkra mennta hefði slitnað.
Á 17. öld og fyrri hluta hinnar 18. eru áhrif fomrit-
anna á bókmenntimar mjög greinileg, t. d. hjá helztu
skáldum þeirra tíma, Hallgrími Péturssyni, Stefáni Ólafs-
syni, Gunnari Pálssyni og Eggert Ólafssyni, enda voru
þessir menn allir mjög kunnir fornbókmenntum vorum.
Aldrei hefir þó borið jafnmikið á áhrifum fomrit-
anna á mál og menntir eins og á 19. öld. Ritmál lærðra
manna, sem orðið hafði fyrir allverulegum erlendum á-
hrifum, færist þá drjúgum nær fornmálinu og talmáli
sveitanna, mest fyrir rómantísk áhrif og málvöndun
Sveinbjarnar Egilssonar. Lærisveinar hans eru Fjölnis-
menn, en þeir gerðu sér, sem kunnugt er, mikið far um
að fegra og hreinsa ritmálið.
Rómantíska stefnan, sem í byrjun aldariimar beindi
hugum norrænna skálda til fortíðarinnar, mai’kar hér
ekki viðlíka spor sem annarsstaðar. íslenzku skáldin höfðu
jafnan staðið í sambandi við fornbókmenntirnar, og því
varð hér ekki um jafnmikla nýjung að ræða sem erlendis.
En samt er alimikill munur á viðhorfi Bjarna Inoraren-
sens við fornbókmenntunum og viðhorfi skáldaima á und-
an. Þau höfðu yfirleitt þegið mest frá dróttkvæðum,
Bjarni þiggur frá Eddukvæðum. Gætii* þess bæði í formi,
hugsun og máli, einkum í þeim kvæðum hans, sem talin
eru fremst, erfiljóðum og ástakvæðum.
Þá Jhefir Jónas Hallgrímsson eigi farið varhluta af
áhrifum frá Eddukvæðum. Um það vitnar val bragar-
hátta, málblær og efni margra fegurstu kvæða hans.
Önnur höfuð ljóðskáld aldarinnai', þeir Matthías Joch-
umsson, Grímur Thomsen og Stefán G. Stefánsson, eru
mjög snortnir af fornbókmenntunum. öllum liggur þeim
skáldamálið með allri fjölbreytni sinni létt á tungu, bæði
eins og það hafði lifað í rímum og kvæðum öldum saman
og líka sem bein lán frá dróttkvæðum og Eddukvæðum.
Matthías notar ósjaldan forna hætti og á það þá til að
kveða svo fornt, að minnstu munar, að verið gæti frá 10.
eða 11. öld. Mörg yrkisefni velur hann úr fornritum vor-
um, ýmist í einstök kvæði eða heildarverk eins og „Helga
magra“ og „Grettisljóð“. I bragarháttum þeirra Gríms og
Stefáns gætir fornra áhrifa minna, í blæ ljóðanna og efn-
isvali engu síður.
Þegar skáldsagnagerð eftir erlendri tízku hófst hér
á 19. öld með sögum Jóns Thoroddsens, gat sú byrjun
orðið slíkt afbragð, sem raun bar vitni, sökum þess að
hann fékk í hendur fulltamið ritmál. Hann stælir ekki
fommálið, heldur ritar á máli samtíðarinnar sem ljóða- og
sagnalestur hefur haldið auðugu og fögru. í stílnum gætir
sumstaðar áhrifa frá íslendingasögum, einkum þar sem
einhverju skoplegu er lýst.
Annars skulu hér ekki rakin áhrif fornbókmenntanna
á íslenzkt menntalíf á 19. og 20. öld. Það er hlutverk,
sem enn hefur eigi verið leyst á vísindalegar. hátt, þar
sem samfelld bókmemitasaga þessa tímabils er enn óskráð.
Ilitt er óhætt að fullyrða, að fornbókmenntir vorar, saga
og tunga hafa á þessum öldum átt drjúgan þátt í að knýja
þjóðina fram til starfs og dáða á öllum sviðum.
Margt hefir verið skrafað og skráð um það hér á
landi, hvers virði fornbókmenntirnar hafa verið þessari
þjóð, hinu hefir almenningur ef til vill ekki gert sér jafn-
glögga grein fyrir, hvers virði þær hafa verið umheimin-
um og hver sómi þeim er þar sýndur. Hér skai því drepið
á nokkur atriði þess máls.
Af hinni grísk-rómversku fommenntastefnu 15. og
16. aldar leiðir það, að fræðimenn Norðurlanda taka að
grennslast eftir fortíð norrænna þjóða. í fyrstu eru vís-
indi þessi harla ófullkomin, enda eru heimildir slitróttar.
En kringum aldamótin 1600 fá þessar rannsóknir byr
undir báða vængi. Þá koma út á latínu nokkur rit eftir
Arngrím Jónsson lærða um íslenzka þjóðarhagi og menn-
ingu. Voru sum deilurit til þess að hnekkja óhróðri, sem
eriendir menn, er hér þóttust kunnugir, höfðu ritað um
þjóðina, önnur voru bein fræðirit. Þessi rit opnuðu augu
erlendra fræðimaima fyrir því, að hingað væri að leita
heimldanna að viðburða- og menningarsögu Norðurlanda
í fomöld. Nú hófst gríðarmikil eftirspum eftir islenzkum
handritum og íslenzkum fræðimönnum, því að þeir voru
hinir einu, sem gátu lesið handritin og skýrt. Töluverður
rígui' og metingur var á milli Dana og Svía um pessi vís-
indi og gekk jafnvel svo langt, að Svíar tóku 1658 ís-
lenzkan skólasvein, Jón Rúgmann að nafni, sem var á leið
til Kaupmannahafnai’, fluttu hann til Uppsala og létu
hann vinna þar að þýðingum íslenzkra fornrita. Meira að
segja háskólinn í París þóttist ekki geta setið alveg hjá
sóma síns vegna og gerði tilraun til þess að ná í íslenzk-
an fræðimann, Stefán Ólafsson skáld, er síðar varð prest-
ur í Vallamesi. En hann vildi eigi gefa kost á sér og fórst
það fyrir.
Upp frá þessu má telja, að íslenzka og íslenzk fræði
verði sérstök vísindagrein. Þau hafa breiðst út og nú er
svo komið, að þau eru stunduð við alla helztu háskóla í
germönskum löndum, bæði í Evrópu og Norður- Ameríku.
Hin merkari fornrit vor hafa verið gefin út, hvað eftir
annað, vísindalega með formálum og skýringum á ýmsum
málum. Þau hafa verið þýdd á helztu menningarmál álf-
unnar og aragrúi vísindamaima hefir varið æfi sinni til
þess að túlka þau og meta.
Áhrif norræmia fræða á bókmenntir germanskra
þjóða verða langmest á 19. öld. Rómantíska stefnan í byrj-
un aldarinnar beinir hugum skáldanna til liðinna tíma, og
fornfræðaiðkanimar hafa búið henni svo í haginn, að
skáldunum er kleift að kynnast helztu verkum íslenzkra
fornbókmennta. Sá raunsæisblær, sem hvílir yfir norræn-
um fornritum, hafði mjög holl áhrif á rómantíkina,
sem í eðli sínu var hugsæis- og draumórastefna. Hann
barg henni frá að hlaupa á Norðurlöndum slík gönuskeið,
sem hún hafði farið í Þýzkalandi. Blómaskeið það, sem
hefst í bókmenntum Noi'ðurlanda um þetta bil er mjög að
þakka þessum áhrifum. í Danmörku má t. d. minna á þá
öhlenschláger og Gruntvig, sem báðir voru mótaðir af
norrænum fornbókmenntum og scttu viðfangsefni sín
þangað. Um sænskar bókmenntir hefir merkur fræðimað-