Tíminn - 01.12.1938, Blaðsíða 9

FmllveldisdagshlalE
9
Hjörtur Hjartar
TÍMIM, fimmtndagmn 1. des. 1938
Egill Bjarnason:
Verzlunarmálín —
S a mvinnuhr ey lingin
Hjálfstæði og
líkamsmeimiiig
Fagnandi tók íslenzka þjóðin á
móti frelsi sínu árið 1918. Henni
fannst sem upp væri að renna
dagur, nýr og bjartur dagur at-
hafna og átaka. Svo mun einnig
hafa verið árið 1854. Það frelsi,
einn fyrsti áfangi fullveldisins
sá verzlunarfjötur, er þá fékkst
leystur, var svo dýrmætur sigur
þjakaðri þjóð, að fullkomin var
ástæða til fagnaðar. Þegar verzl.
unareinokunin var afnumin,
hófst nýtt tímabil í sögu ís-
lenzkra verzlunarmála, þróun
þeirra beindist til nýrra brauta,
í upphafi að vísu mjög hægt, en
þó varð brátt sýnt að upp var að
vaxa íslenzk verzlun. í kapp-
stöðum og mörgum kauptúnum
risu upp, við hlið hinna dönsku
selstöðuverzlana, íslenzkir smá-
kaupmenn, sem þó því miður
höfðu annað tveggja gengið í
skóla hjá þessum erlendu fyrir-
tækjum eða tekið sér þau til
fyrirmyndar oftlega. Nokkur ár
liðu þannig að verzlunin var í
höndum selstöðuverzlananna
gömlu og hinnar ungu kaup-
mannastéttar. Fólkið, einkum og
sér í lagi í hinum dreifðu byggð-
um, hafði löngu fundið að hið
erlenda okurvald var þess versti
fjandi og það fann brátt og
skildi, að jafnvel hinir innlendu
verzlunarmenn, kaupmennirnir,
höfðu fyrst og fremst og jafnvel
eingöngu eigin hag fyrir augum.
Það var meðal annars fullvissan
um þetta, svo og vaxandi mátt-
artilfinning og frelsishugur, sem
hvatti íslenzka alþýðu, íslenzka
bændur, til þess að hefja stríð
gegn sínum verzlunaróvinum.
Stofnun fyrsta íslenzka kaup-
félagsins var athyglisverður og
þýðingarmikill atburður í sögu
verzlunarmála þjóðarinnar. Þá
bættist þeim nýr aðili;fyrir voru
erlendir og innlendir kaupmenn,
kaupfélögin, samvinnuhreyfing-
in var hinn nýi þáttur þeirra.
Kaupfélögin fæddust í og til bar-
áttu, fyrst og fremst gegn er-
lendri einokun. Afstaða þeirra
var að mörgu leyti örðug, en
staðreyndir vitna um sigur
þeirra.
Um síðustu aldamót voru hér
á landi taldar 50 verzlanir, sem
menn búsettir í öðrum löndum
áttu. Síðan hefir þeim ár frá ári
fækkað og svo var komið árið
1936, að verzlanir erlendra eig-
enda voru hér aðeins þrjár. —
Fækkun þessi kom að mestu og
því nær eingöngu fram eftir að
Samband íslenzkra samvinnufé-
laga var stofnað og er það engin
tilviljun, því þar með varð starf-
semi félaganna skipulegri og
baráttuaðstaðan sterkari. Það
eru íslenzk kaupfélög framar
öllu öðru, sem hafa hrakið er-
lendu verzlanirnar á brott og
fært mál þessi í hendur lands-
manna sjálfra.
Seinustu 20 árin hafa fremur
öðrum tímum verið, bæði hjá
okkur íslendingum og öðrum
þjóðum, tímar breytileikans.
Umbrotin í menningar- og at-
vinnuháttum hafa verið marg-
víslegri og stórbrotnari en áður.
Upp hafa risið stefnur og fram
komið kenningar, sem ýmist
hafa hlotið nokkurt brautar-
gengi eða hjaðnað jafn skyndi-
lega sem þær risu. En í öllum
þessu umróti hefir samvinnu-
hreyfingin vaxið örugglega og
víkkað starfssvið sitt, fært það
til fleiri greina, eftir því, sem
kröfur tímanna hafa til kallað.
Um það verður ekki deilt, að
samvinnuhreyfingin hefir innt
af höndum þýðingarmikið hlut-
verk til hagsbóta landsmönn-
um. Er það greinilegast á sein-
ustu árum, tímum hafta og
gjaldeyrisörðugleika. Áður fyrr
deildu samvinnufélögin við út-
lenda kaupmenn, nú undanfar-
ið hafa innlendir kaupmenn
átt í deilu við samvinnumenn
út af verzlunarálagningu. —
Málstaður samvinnunnar hef-
ir í báðum tilfellum borið
hærri hlut. — Nýlega aug-
lýstu kaupmannasamtökin í
Reykjavík að meðalálagning
þeirra á matvöru væri nú um
20%. Samkvæmt opinberum
skýrslum var meðalálagning
sömu aðila á fjórar helztu nauð-
synjavörur rúmlega þreföld sú
álagning, sem nú er auglýst, á
árunum 1930—34. Það hefði ver-
ið ástæða til að auglýsa um leið,
að það er fyrst og fremst sam-
tökum samvinnumanna í Rvík
að þakka, að verðlag er þar nú
skaplegra en áður var. Þegar
rannsókn fór fram fyrir nokkr-
um árum um verzlunarálagningu
í landinu, kom í ljós, að í Rvík
og nokkrum öðrum stöðum, þar
sem verzlunin var því nær ein-
göngu í höndum kaupmanna,
var meðalverzlunarálagningin
mjög há, og það allt að 50%
hærri en á öðrum nánar tiltekn-
um stöðum. Það var fram tekið
af þeim, sem skýrslunum söfn-
uðu, að verzlunarálagning væri
lægst, þar sem kaupfélögin hefðu
verzlunina með höndum.
Hér hefir aðeins verið bent á
eitt atriði, verzlunarálagning-
una, en miklu fleiri mætti til
telja, sem staðfesta og sanna
hagstæð verzlunaráhrif sam-
vinnuhreyfingarinnar fyrir al-
menning.
í afurðasölumálum landbún-
aðarins hafa kaupfélögin haft
með höndum mikið og vanda-
samt verk. Þau hafa yfirleitt
gengið á undan og verið braut-
ryðjendur nýrra og tímabærri
vörumeðferða en áður tíðkuðust,
má í því sambandi t. d. benda á
kjötsölumálin. Samvinnufélögin
voru fyrst til að hverfa frá sölu
lifandi fjár til útflutnings á
saltkjöti og síðar, eftir að sala
þess fór að ganga treglega, voru
þau aftur sá aðili, er fyrstur tók
til útflutnings á frystu kjöti.
Enda er það svo, að Samband ísl.
samvinnufélaga hefir nú með
höndum sölu á því nær öllum
landbúnaðarafurðum þjóðarinn-
ar. Athyglisvert og mikils virði
er það, að vöruvöndun hefir far-
ið mjög batnandi á seinni tím-
um, mjög fyrir atbeina kaupfé-
laganna.
Á seinustu árum hefir vaxið
upp í landinu ýmiskonar iðnað-
ur. Á því sviði hafa samvinnufé-
lögin verið virkur þátttakandi.
Þau eiga nú nokkur af stærstu
iðnfyrirtækjum landsins og er
þess að vænta að í náinni fram-
tíð vaxi iðnframleiðsla þeirra til
muna og taki til fleiri starfs-
greina en þegar er orðið.
Hér hefir verið drepið á nokk-
ur atriði verzlunarmála liðinna
tíma og lítillega sýnd þróun
þeirra. Hlutskipti samvinnunnar
hefir sífellt farið vaxandi. Kaup_
félögin eru nú fjölmennari og
vinsælli en nokkru sinni áður
og traustari en fyrr til að inna
af hendi sitt vandasama fram-
tíðarhlutverk í verzlunarmálum
hinnar ungu fullvalda íslenzku
þjóðar.
Hjörtur Hjartar.
Barátta íslendinga fyrir
sjálfstæði sínu hefir verið lang-
vinn og hörð. En þegar sigur-
inn er fenginn ætti hann að
vera þeim mun dýrmætari,
sem hann var torunnari.
Á þessum degi, þegar tutt-
ugu ár eru liðin frá því er við
heimtum aftur hinn hertekna
dýrgrip, sjálfstæðið, hlýtur
hver góður þegn að hugsa nokk-
uð um það, á hvern hátt bezt
megi vernda og geyma það, og
með hverju það verður bezt
tryggt og treyst.
Lítil þjóð, sem lifir í hálf-
numdu landi á mikla framtíð-
armöguleika, ef þróttur og
manndómur þegnanna er það
mikill, að þeir þori að stríða við
landnámserfiðleikana. Hvar-
vetna er verk fyrir, iðjusamar
hendur. Það sjá þeir, sem eiga
dug og karlmennsku, sem hæf-
ir íslendingi, þótt hinir, sem
horfa á erfiðleikana gegnum
stækkunargler vilj aleysisins og
trúleysisins, segi að hvergi sé
rúm fyrir sig.
Vinnan er það eina, sem
skapar fjármuni. Fjármunir
eru afl athafnanna að miklu
leyti en ekki öllu, og ekkert er
einu, þj óðfélagi eins nauðsyn-
legt eins og athafnasamir og
duglegir þegnar. Afkoma þjóð-
félagsins byggist á framleiðsl-
unni og framleiðslan fer oftast
mest eftir því hver afköst
þegnanna eru. Allar þjóðir
keppa nú að því, að framleiða
sem mest sjálfar, af því sem
þær þurfa að nota. Einnig við
erum að keppa að þessu marki,
eftir því sem möguleikar leyfa.
Hver einstaklingur hefir sitt
hlutverk í þjóðfélaginu. Hver
sá, sem leysir hlutverk sitt vel
af hendi, styrkjr sjálfstæði
landsins, þótt margir geri sér
ef til vill ekki grein fyrir því.
Bóndinn, sem ræktar jörð-
ina uppi í sveit, sjómaðurinn,
sem sækir lífsviðurværi sitt og
sinna í skaut hafsins, verka-
maðurinn, sem vinnur erfiðis-
vinnu á mölinni, skrifstofu-
maðurinn, sem sér um að við-
skiptin milli neytenda og selj-
enda séu í röð og reglu; allir
þessir menn eru með störfum
sínum að leggja stein í þann
grunn, sem sjálfstæði þjóðar-
innar hvílir á. En steinarnir,
sem menn leggja I þennan
grunn, eru misjafnir eftir orku
og karlmennsku hvers og eins.
En því stærri sem steinarnir
eru, því traustari er grunnur-
inn. En hraustustu og dug-
mestu þegnarnir leggja stærstu
steinana í þjóðfélagsbygging-
una.
Þjóð, sem á heilbrigða og
hrausta einstaklinga, þarf engu
að kvíða. Hún er fær um að
þola mikið mótlæti og hún er
líka líkleg til mikilla afkasta.
Þetta er óhrekjandi staðreynd,
sem menn eru nú farnir að líta
meira upp til en áður.
Milljónaþjóðirnar keppa nú
mjög að því að auka líkamlega
hreysti hvers einstaklings, og
gera þegnana sem starfshæf-
asta. Þær sjá það, að óhraust
þjóð er eins og skemmt epli, og
hver óvirkur einstaklingur er
til byrði.
í ófriðnum mikla kom það og
greinilega í ljós, að íþrótta-
mennirnir báru langt af flest-
um öðrum að hreysti og þoli.
Þess vegna segja Englendingar
stundum, að sigur Bandamanna
í ófriðnum hafi verið unninn á
íþróttavöllum í Eton.
Hvað mætti segja um okkar
litlu þjóð, þegar milljónaþjóð-
irnar finna og viðurkenna
þörfina á að ala upp sterka og
hrausta einstaklinga? í fám
löndum heimsins er öllu
meiri þörf á slíku en hér. Fá-
menn þjóð, sem á fjölmörg ó-
leyst verkefni, þarf mjög á
hraustum þegnum að halda.
Við þurfum ekki að ala upp
hraustmenni til að berjast í
styrjöldum, heldur til þess að
vinna. Stórþjóðirnar þurfa að
eiga stríðshetjur, en við hér í
okkar friðsæla landi starfs-
hetjur.
Það er ekki fyrr en nú á síð-
ustu áratugunum, eða jafnvel
á síðustu árum, sem við íslend-
ingar höfum farið að gefa
gaum að nauðsyn aukinnar lík-
amsræktar.
Ungmennafélögin sköpuðu
dálitla öldu í þessa átt, og með
vaxandi áhrifum Framsóknar-
flokksins á þjóðmál, fengu í-
þrótta- og uppeldismálin mál-
svara, sem skildi þarfir fram-
tíðarinnar á þessu sviði, eins
og svo mörgum öðrum. Fyrir
atbeina Framsóknarmanna
hefir verið lagður grundvöllur
að aukinni líkamsmenningu,
með byggingu héraðsskólanna,
styrk til sundlaugabygginga
víða um land, leikfimiskennslu
í flestum skólum landsins og
með auknum framlögum til í-
þróttamála almennt. Þetta er
án efa rétt á stað farið, og í
þessum efnum ættu héraðs-
skólarnir að geta unnið sitt
stóra hlutverk, ef rétt er á
haldið. í þeim, og öðrum skól-
um landsins, eru samankomn-
ar þúsundir æskumanna og
kvenna þeirrar kynslóðar, sem
á framtíðina fyrir höndum. All-
ir skólar, jafnt æðri sem lægri,
þurfa að verða jafnt líkamleg-
ar sem andlegar men'ningar-
stofnanir. „Hraust sál í hraust-
um líkama“, segir máltækið, og
eru það mikil sannindi. Jafn-
hliða þvi að auka líkamsrækt
í öllum skólum, þarf að skipu-
leggj a íþróttamálin almennt.
Margir, sem stunda íþróttir,
gera það eingöngu með eitt-
hvert metakapphlaup fyrir aug-
um, en ekki vegna hollnustu í-
þróttarinnar á líkamanum. —
Þetta er slæmur hugsunar-
háttur, sem þarf að breytast.
Metnaðurinn er að vísu sú
sterka driffjöður í íþróttalífinu,
en hin heilbrigðislega gagn-
semi á þó að vera sett henni
æðri.
í skólunum og með skipu-
lagðri íþróttastarfsemi þarf að
ala upp þjóð, sem er harðger og
hraust, þjóð, sem er í samræmi
við þarfir landsins og í sam-
ræmi við hina óblíðu náttúru
þess. Hraustir þegnar eru afl-
taug hverrar þjóðar. Þess vegna
þarf að ala þjóðina upp með
það fyrir augum, sem er raun-
veruleiki hins daglega lífs. Tíu
ungir, duglegir og hraustir
menn, sem kunna að vinna og
vilja vinna hin venjulegu
framleiðslustörf hér í þessu
landi, eru margfalt meira virði
fyrir þjóðfélagið heldur en
hundrað aðrir, sem eru ef til
vill mjög vel að sér í öllu sem
við kemur dýralífinu í Afríku
eða öðru því, sem er álíka fjar-
lægt okkar lífi hér heima á ís-
landi.
Hin andlega menning okkar
Ávarp til samvinnumanna
Fyrir samhuga, starfandi stéttir
l verða stórvirki fljótunnin þraut. i
Og á fjall hinna voldugu verka
1 liggur vorhugans framtíðarbraut.
Yfir framkvœmdum þróttugrar þjóðar
i fœr ei þokukennd haustnóttin völd.
Þar er vordag að líta í Ijóma,
i — hina langþráðu framfaraöld.
I Undír sigrandi samvinnuhugsjón
fylkjast sókndjörf hin Islenzku börn..
i Og áfram þau sœkja til sigurs,
bœði samheld og athafnagjörn.
En þó sóknin sé stormasöm stundum,
| verður stefnunni samt eigi breytt.
Og þeirra skal orðstírinn œðstur,
| sem að orkunnar mest hafa neytt.
Hinnar framsœknu, íslenzku œsku
l blða ónumin framtiðarlönd, \
þar sem raunhœfni djörfustu dáða
gistir draumanna sólroðnu strönd.
Og á brattann skal vegurinn valinn,
þar sem verkefni nœg finnast enn.
| Fyrír baráttu huga og handa
ávinnzt hamingjan, samvinnumenn.
| HELGI SÆMUNDSSON
i frá Vestmannaeyjum.
líiimiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiimmiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiitiiiitiiiiiiiiiir
Magnús H. Gíslason;
Þjóðernisleg samvinna
í dag er hátíðisdagur á ís-
landi, í dag er fyrsti desember.
í dag bergir þjóðin af bikar
minninganna, í dag skyggnist
hún inn í hina torráðnu fram-
tíð.
1. des. ár hvert, er gott að
staldra við og líta yfir það, sem
liðið er, líta yfir það hvort
„höfum við.gengið til góðs, göt-
una fram eftir veg.“
Á þessum tímamótum höfum
við gott af því að athuga sög-
una. Því að af sögu þeirrar
þjóðar, sem orðið hefir að þola
„is og hungur — eld og kulda,
áþján, nauðir og svartadauða“,
má mikið læra. Það, sem hratt
þjóðinni út í myrkur kúgunar
og niðurlægingar, var m. a.
þröngsýni, eigingirni og skort-
ur á þjóðernistilfinningu. Og
ef þessir lestir búa með okkur
enn, þá er jafnmikil ástæða til
að óttast afleiðingar þeirra
sem áður fyrr.
Við höfum nú fengið frelsi
okkar aftur. Það er árangur-
inn af langri og drengilegri
baráttu beztu sona þessa lands,
manna, sem settu hag þjóðar
sinnar ofar öllu öðru, manna,
sem aldrei gleymdu, að þeir
voru íslendingar. Og nú hefir
ísland verið frjálst og full-
valda ríki í 20 ár. Þessi 20 ár
eru mesta framfaratímabilið í
sögu okkar. Svona mikils virði
er frjálsræðið. Og 1. des. ár
hvert fögnum við íslendingar
frelsinu og fögnum því á þann
hátt, sem þeir einir geta, er
orðið hafa að sjá því á bak.
En á fleira ber að líta á full-
veldisdaginn, en það, sem feng-
ið er. Við eigum einnig að at-
huga hverju við höfum ekki
náð, hvað aflaga hefir farið,
svo að við getum fært það til
betri vegar í framtíðinni. Og
það verður ekki annað sagt en
að margt sé það í fari okkar,
sem betur mætti fara. Er ekki
einsýni, hagsmunasýki, drottn-
unargirni og jafnvel ódreng-
skapur Sturlungaaldarinnar
ennþá nokkuð sterkur þáttur í
fari margra? Og er ekki þjóð-
erniskennd okkar einnig ennþá
fremur dauf? Jú, því miður.
Þessi skortur á einlægri þjóð-
ernistilfinningu kemur e. t. v.
hvergi betur í Ijós en í sam-
bandinu við systkini okkar fyr-
ir vestan Atlantshafið. Við höf-
um yfirleitt allt fram á síðustu
tíma verið fremur tómlátir í
þeirra garð. Okkur hættir æði
oft til að gleyma því, hvað við
eigum Vestur-íslendingum
mikið að þakka. Þeir eru nú
dreifðir víðsvegar um Norður-
Ameríku. Og óhætt mun að
segja, að næstum allsstaðar
hafa þeir komið þannig fram,
að meiri birtu hefir borið á
orðið íslendingur eftir en
áður. Slikt kynningarstarf er
ómetanlegt fyrir fámenna og
fátæka þjóð sem okkur. Þeir
björguðu einu af höfuðskáld-
um okkar, Stephani G. Step-
hanssyni, frá því að fúna niður
í fátækt og vesaldómi. Og nú
hljóma hinir þróttmiklu tónar
skáldgýgju hans um byggðirís-
lendinga og „kveða þrótt í líf
og ljóð“. Þetta eru aðeins tvö
atriði af ótal mörgum, sem
drepa mætti á. En þó er það
hin heita, volduga ást þeirra á
gamla Fróni og öllu því, sem ís-
lenzkt er, sem okkur hér heima
ætti að þykja einna vænst um.
Starf þeirra í þá átt, að vernda
íslendingseinkennin, vernda
tungu sína og þjóðerni, er
geysimikið. Það sýnir, að þeir
hafa fullan skilning á því hvers
virði það er, fyrir alla íslend-
er fyllilega sambærileg við
menningu annara þjóða. En á
sviði líkamsmenningarinnar
eigum við margt ógert til þess
að standa jafnfætis þeim þjóð-
um, sem lengst eru á veg komn-
ar í þeim efnum. Við eigum að
gera okkur það ljóst, að ef við
eigum og viljum lifa sem sjálf-
stæð þjóð í framtíðinni, þá er
fyrsta skilyrðið til þess, að nú-
lifandi kynslóð takist að ala
upp eftirkomendur, sem hafa
heilsteypta skapgerð og hraust-
an líkama, eftirkomendur, sem
hafa trú á landið og trú á lífið
— og eru starfshetjur.
Egill Bjarnason.
inga, hvar sem eru á hnettin-
um, að hafa með sér sterkt, líf-
rænt samband. Og það er
skylda okkar Frónbúa að sýna
þessum málum eigi minni
skilning.
Það hefir nokkuð tíðkazt, nú
hin síðari ár, að skipzt væri á
mönnum, þannig að Vestur-
íslendingar kæmu hingað og
Austur-íslendingar færu vest-
ur. Þessi starfsemi álít ég að
miði mjög í rétta átt. Hún
vinnur að því, e. t. v. meira en
flest annað, að auka gagn-
kvæman skilning og þekkingu.
En það þarf að gera meira að
þessu en gert heíir verið ennþá.
Við íslendingar erum fá-
mennir og fátækir á mæli-
kvarða hinna stóru þjóða. En
ef við eigum til að bera ást á
tungu okkar, þjóðerni og fóstur-
jörð, þá erum við ríkir og þá
eigum við það bezta, sem nokk-
ur þjóð getur átt. í dag eigum
við að stíga á stokk og strengja
þess heit að sækja fram til
betri og bjartari tíma. Við eig-
um að heita að vinna að því,
að íslendingar taki höndum
saman „yfir höfin breiðu“,
vinna að því að í hjarta hvers
íslendings verði greypt, gulln-
um stöfum, minningin um
skyldleika hans við hina „nótt-
lausu voraldar veröld, þar sem
víðsýnið skín“.
Magnús H. Gíslason
frá Eyhildarholti.
Skuldirnar
Elztu heimildir um allar
skuldir þjóðarinnar við útlönd,
sem sambærilegar eru nýjum
skýrslum Hagstofunnar, eru frá
árinu 1922.
í árslok 1922 námu skuldirnar
samkvæmt tölum Ilagstofunnar
59.485 þús. kr. Meginhluti þess-
ara skulda höfðu safnazt síðan
1917.
í árslok 1936 námu skuldirn-
ar samkvæmt heimildum Hag-
stofunnar, en yngri skýrslur eru
enn ekki fyrir hendi, 90.373
þús. kr.
Á þessum 14 árum, þegar
framfarirnar hafa verið lang-
samlega mestar, hafa skuldirn-
ar ekki vaxið, nema um 31 millj.
króna, en þar er ekki nema lítill
hluti þeirrar fjárhæðar, sem
framfarirnar hafa kostað.
Þegar litið er á verzlunar-
skýrslur þessara sömu ára, sést
glöggt að þjóðin hefði með góðu
móti getað sparað sér þessa 30
milljóna króna skuldasöfnun
með því að neita sér um ýmsan
óþarfavaming, sem þá var
fluttur inn.
Af þessum staðreyndum ber
þjóðinni að draga ályktanir í
framtíðinni. Hún á ekki að verj-
ast skuldasöfnuninni með tak-
mörkun framkvæmda, heldur
með minni notkun óþarfa vara
og aukinni vinnu og framleiðslu
í landinu.
f þá átt hefir líka verið stefnt
af hálfu hins opinbera á sein-
ustu árum. En það þarf að gera
það ennþá betur og þjóðin öll
verður að skilja hversu nauð-
synlegt það er fyrir framfarir
hennar og fjárhagslegt frelsi.