Tíminn - 23.12.1940, Blaðsíða 4

4
T f M I N N
Jón Eyþörsson:
»Langra kvelda jólaeldur«
I.
Þetta greinarkorn fjallar ekki um jólin,
þótt fyrirsögnin gæti bent til þess. Ef til
vill er þaö ekki viðeigandi að skrifa um
hálfgert dægurmál í jólablað. En á hinn
bóginn er það barnatrú mín, að jólaeldurinn
sé bjartari og hlýrri en aðrir eldar, og að
því leyti afsakanlegt, þótt ég hyllist til þess
að tefla fram áhugamáli við þann eldinn,
sem bezt brennur.
í kvæði Matthíasar, sem fyrirsögnin er
gripin úr, segir, að móðurmálið hafi verið
þjóðinni sem jólaeldur á löngum kvöldum,
veitt henni yl og birtu á við þá hátíð, sem
jafnan er bjartast yfir á íslenzkum heim-
ilum, hversu lágreist, sem þau eru.
Að jólum á því herrans ári 1940 er því ekki
með öllu ófyrirsynju að líta um öxl og at-
huga, hvort orð skáldsins eiga ennþá við,
eða hvort þau séu aðeins vitnisburður sög-
unnar.
II.
Þegar Fjölnismenn gengu fram fyrir
skjöldu í sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar
fyrir rúmum 100 árum, var vígorð þeirra:
Vér viljum vernda mál vort og þjóðerni.
Upp frá því var málfegrun og málvernd
jafnan ríkur þáttur í baráttunni fyrir
auknu sjálfstæði. Meðvitundin um eigið
þjóðerni og tungu var innri hvöt í barátt-
unni. Tungan var eins konar „Höfuðlausn"
þjóðarinnar undan erlendu valdi. „Blóðöx-
in hneigði málsins mætti,“ segir Einar Ben.
Góðskáldin kváðu mörg sín fegurstu kvæði
sem lofsöngva og hyllingar til íslenzkrar
tungu. Þeir kváðu hrynjandi málsins, feg-
urð þess og þrótt inn í meðvitund þjóðar-
innar, svo að „það læsti sig gegnum líf og
sál eins og ljósið í gegnum myrkur“. Svo
segir Jónas:
Ástkæra, ylhýra málið,
og allri rödd fegra,
blíð sem að bami kvað móðir
á brjósti svanhvítu;
móðurmálið mitt góða,
hið mjúka og ríka,
orð áttu enn eins og forðum
mér yndi að veita.
Einar Benediktsson:
Eg ann þínum mætti 1 orði þungu,
eg ann þínum leik í hálfum svörum,
grætandi máls á grátsins tungu,
gleðimál í Ijúfum kjörum.
Matthías Jochumsson:
Tungan geymir í timans straumi
trú og vonir landsins sona,
dauðastunur og dýpstu raunir,
darraðarljóð frá elztu þjóðum,
heiftar-eim og ástarbríma,
örlagahljóm og refsidóma,
land og stund í lifandi myndum,
ljóði vígðum — geymir í sjóði.
Og er þá fátt eitt talið.
Þannig fer fram, að ég ætla, þar til liðið
er mjög á annan tug þessarar aldar. ísland
er þá viðurkennt fullvalda ríki. Ný verkefni
kalla að. Tímarnir breytast — og mennirnir
með.
III.
Síðan hefir tvennt gerzt um þróun ís-
lenzkrar tungu. Á öðru leitinu hefir málið
fært út kvíarnar, verið ræktað út. Mörg
ágæt nýyrði hafa því bætzt. Skrifað hefir
verið um ýmis efni á íslenzku, þar sem orða-
forði málsins var frá öndverðu næsta lítill.
Það mætti nefna sem dæmi heimspeki,
stærðfræði, læknisfræði og náttúrufræði.
í hinni síðastnefndu grein er glögg þróun,
sem hefst með Þorvaldi Thoroddsen og
heldur áfram stig af stigi hjá dr. Helga
Péturss, Stefáni skólameistara og Pálma
Hannessyni.
En á hinu leitinu hefir málinu hrakað á
þessu tímabili hjá miklum þorra manna.
Veldur því margt. Lestur erlendra bóka
hefir færzt í vöxt, en lestur gullaldarbók-
mennta minnkað. Margir, eða flestir, ung-
lingar læra nú graut í erlendum málum, og
því erfiðara verður þeim að greina milli
mála sem kunnáttan er minni. Bókagerð og
blaða hefir aukizt mjög að vöxtum síðustu
tvo áratugina, en ekki að gæðum yfirleitt.
Útgáfa reyfara í skemmilegum þýðingum
hófst að ráði nokkru fyrir heimsstyrjöldina
fyrri, og mun margur minnast þess, er
Jónas frá Hriflu hóf hina fyrstu herferð
sína opinberlega á hendur málleysunum og
málspjöllunum, sem stóðu af þessari bóka-
gerð. í bæjunum elzt nú upp fjöldi fólks,
sem aldrei á þess kost að kynnast sveita-
störfum og lærir því alls ekki fjölda al-
gengra orða, sem þar eru tengd við dagleg
störf. Þessi vankunnátta loðir við þá, þó
að þeir gangi með heiðri í gegnum allt
skólakerfi landsins. Stundum hefir þulum
útvarpsins orðið meinlega hált á þessu
lítilræði.
Skólunum hefir mjög fjölgað í landinu.
Þeir hafa vafalaust gert sitt til þess að
hamla gegn málspjöllunum, en alls ekki
fengið rönd við reist. Það mun og draga úr
áhrifum skólanna, að menntun íslenzku-
kennaranna er ábótavant, ekki aðeins
barnakennara, heldur og kennara við al-
þýðuskólana, gagnfræðaskólana, jafnvel
menntaskólana. Og einkum skortir á að
margir slíkra kennara hafi fengið nokkra
kennslu í því að kenna.
Margir íslenekir menntamenn, rithöfund-
ar, embœttismenn og verzlunarmenn kunna
móðurmál sitt lítt og miður en hliðstœðar
stéttir i næstu löndum.
Það er algengt að heyra eða sjá menn úr
þessum stéttum nota röng föll, rangar sagn-
myndir eða veta hljóðvillta. Ég efast um, að
slíkir menn þættu gjaldgengir í opinberar
stöður, t. d. í Svíþjóð eða Þýzkalandi, þar
sem tungunni svipar nokkuð til íslenzku um
málfræði. Gallað mál eða mállýzkur standa
mönnum þar beinlínis fyrir frama.
íslenzkir alþýðumenn tala hins vegar og
rita móðurmál sitt betur, enn sem komið
er, heldur en alþýða manna í öðrum lönd-
um. Hér búa þeir að gamalli erfð.
Hér er því minna bil milli flestra lærðra
og leikra manna heldur en i flestum öðrum
löndum. Eða svo hefir þetta verið, en mikill
munur er nú að gera vart við sig milli
þeirra, sem bezt tala eða rita íslenzkuna, og
þorra manna, hvort þeir eru skólagengnir
eða ekki.
Þýddar bækur eru nú gefnar út í stórum
stíl, sumar vel þýddar — aðrar afleitlega.
Menn virðast álít.a, að þeir geti þýtt bækur,
ef þeir hafa orðabók, þótt þeir kunni hvor-
ugt málið, svo sendibréfsfærir séu.
IV.
Margir haJa nú komið auga á það, sem
hér er að gerast og haft orð á í ræðu og
riti. Ný alda er að rísa í landinu gegn mál-
spjöllum og til vamar, viðhalds og fegrunar
tungunni. Sú alda þarf að rísa hátt og
brotna með öllum þunga á uppsprettum
málspjallanna og soga þær með sér út í
haf gleymskunnar.
í þessu efni er réttmætt að nota vald út-
varpsins og blaðanna sem áróðurstækja í
beztu merkingu þess orðs. En sá áróður þarf
að vera með forsjá undirbúinn og framfylgt
með gætni og festu að settu marki.
Bæði útvarpið og blöðin hafa ýmislegt á
samvizkunni gagnvart móðurmálinu. Báðir
aðilar munu fúslega viðurkenna þetta og
líklega hafa verið athuguð sameiginleg úr-
ræði til umbóta. En kunnátta, smekkvísi og
vandvirkni starfsmanna er það, sem mest
veltur á.
Framburðarreglur þarf að setja um þau
orð eða hljóð í málinu, sem nú greinir á
milli héraða eða fjórðunga. Er nokkur und-
irbúningur hafinn til þess að festa á tal-
plötur tal manna og framburð eins og hann
nú er beztur og hreiiiastur í hverju héraði
landsins. Með því fæst merkilegt framburð-
ar- og raddasafn, er síðan má vinna úr
ákveðnar framburðarreglur.
Menntun kennara þarf að auka og bæta,
svo að tryggt sé, að ekki kenni aðrir ís-
lenzku en þeir, sem til þess eru fullfærir.
Skólakennarar ættu að eiga þess kost að
læra kennsluaðferðir færustu manna í
þeirri grein á námskeiðum.
Þeir, sem þýða vilja bækur úr erlendum
málum, ættu að eiga þess kost að leggja
verk sín undir dóm þar til kvaddra manna.
Þeir, sem standast þá raun, ættu í staðinn
að fá viðurkenningu sem fullgildir þýðend-
ur úr því máli, sem um ræðir.
V.
Hér hefir nú verið stiklað stórum á
nokkrum atriðum, sem leiða til málspjalla
og málsbóta. Það er ekki ætlun mín að gera
ákveðnar tillögur um fyrirkomulag á nauð-
synlegum málvörnum í landinu. En ég hygg
að affarasælast, ef ekki óumflýjanlegt,
muni reynast að leggja stýrisvölinn í fáar
en traustar hendur.
Enn mætti á það minnast, að einmitt nú
er réttur tími til þess að hefjast handa. Við
sækjum fram til fullkomins sjálfstæðis á
þessu ári eða næstu. Skuggi erlendra áhrifa
hefir sjaldan eða aldrei legið þyngra yfir
landinu. Fljótfenginn auður hefir nú um
sinn streymt til landsins. Hvort mundi lítill
skerfur af honum ekki vera vel ávaxtaður
fyrir framtíðina í myndarlegu átaki til við-
reisnar verndunar og fegrunar íslenzkri
tungu?
Þá, sem þessar línur lesa um jólin, vil ég
biðja að hugleiða þessa sundurlausu þanka,
biðja þá að minnast þess, að móðurmálið
er okkar dýrasti arfur, að
Það hefir voðaþungar tíðir
þjóðinni verið guðleg móðir,
hennar brjóst við hungri og þorsta,
hjartaskjól, þegar burt var sólin,
hennar Ijós í lágu hreysi,
langra kvelda jóla-eldur.
Svo óska ég ykkur öllum gleðilegra jóla!
Jón Eyþórsson.
GLEÐILEG JÓL!
Tímaritið Ðvöl.