Morgunblaðið - 04.12.1951, Blaðsíða 9

, Þriðjúdagur 4. áes, 1951.
MORGUNBLAÐ1Ð
P
ESiISSQ:
f>EGAR lýðveldið var endurreist
á íslandi 17. júni 1944, og sá dag-
ur, sameiginlegur aímaelisdagur
l>jóðhetjimnar og þjóðskipulags-
sns, var gerður að þjóðhátíðar-
degi íslendinga, mun ýmsum
hafa flogið í hug, að nú myndi
ágamli fullyeldisdagurinn, 1. des.,
ganga úr móð og gleymast og
hverfa.
Ég verð að játa, að það hefði
svo sem ekki verið ólíkt oss ís-
Jendingum, að rífa þessa vörðu
eins og ýmsar aðrar. Vér eigum
«kki mikið af Dainjum í landi
voru, enda erum vér ekki ræktar-
samir vi® það IiOa, sem er eða
hefur veriS til af þ<:sm. Vér rifum
skólavöi-®una til þess að rýma
fyrir öðru nýrra. Vér höfum rifið
vatnsþróna innst við Laugaveg-
inn.þar sem sveitameim brynntu
hestum sinum, er þeir komu í
bæinn eða fóru þaðan. Ég hef
séð uppkast af skípalagsupp-
drætti af Reykjavík, þar sem Að-
álstræti átti að hverfat eða færast
til, elzta gata á fsiandi, sjávar-
gatan frá bæ Ingólfs — og síðan,
að huldum dómi forsjónarinnar,
aðalstræti í hinni nýfæddu
Reykj avíkurborg Skála Magnús-
sonar og síðan.
Og svo hefði ekkí vantað ann-
að en að 1. desember hefði verið
látinn hverfa, gamli fuilveldis-
dagurinn. •—
Kér tala ég, sem feominn er
vel á 7. tuginn aldursára, og var
fullorðinn þegar fullveldisdagur-
Inn 1. desember varð til.
En hve tíminn líður? Nú eru
33 ár eða aldarþriðjungur síðan.
Það þarf fertugt fólk til þess að
ráma í þennan viðburð.
Fyrir öllum þorra yðar er 1.
desember 1918 ekki annað en
sögulegur viðburður.
Þess vegna er svo ánægjulegt
f.ð sjá, að þér_hafi5 fekið þennan
dag að yður. í yðar höndum, ein-
irnitt í höndum unga fólksins, sem
ekki getur metið hann eftir til-
f inningum, heldur verður að
meta hann af skilningi, er þessi
merkisdagur, þessi mikli áfanga-
steinn við götu þjóðarinnar, ör-
uggur.
Þegar ég var ungur prestur á
ísafirði heyrði ég séra Guðmund
Guðmundsson frá Gufudal halda
ræðu um þjóðhátíðarárið 1874,
og þá hrifningu, það sterkviðri
andans, sem þá fór trni alla þjóð-
ína. Sr. Guðmundur var mikill og
beitur mælskumaður, og hann
gat varla óviknandi um þennan
tíma talað. Þá fann ég hve stór
þessi atburður hafði verið, sem
skeð hafði 13 árum áður en ég
fæddist, þegar kommgur landsins
kom í fyrsta skipti og landið
fékk eigin stjóraarskrá, eigið
löggjafarþing, eigin fjárhag og
eigin yfirmann.
Svona er 1. desemher 1918 fyr-
ir fjölda ykkar, og þö enn frekar
baráttan, sem á undan fór. En
iþar var hvert sterkviðrið eftir
annað. Ég man t.d. vel 1907—’08,
þegar við lá, að samið væri við
llani. Ég hafði þann heiður að
vera þá í fámennum hópi stúd-
enta í Höfn, sem greiddu atkvæði
móti „uppkastinu", eins og það
var kallað. Það var fámennur
hópur, og varð aígerfega undir.
En þessi andmæii, sem þarna
komu fyrst fram frá hópi ungra
stúdenta í Höfn, urðu að slíku
fáryiðri, að öll vígi hrundu fyrir.
En hugsunin var eitthvað á
þessa leið: Oft höfurn við orðið
að taka við því, sem að okkur var
rétt, oft orðið að lúta i lægra
haldi. En hvað afsakar oss nú, ef
vér förum í fyrsta skipti aö semja
a,f oss rétt vorn. Þetta var megin
atriðið 1908. Ég efast ekki um
góðan tilgang þeirra, sem að
þessu stóðu, og óneitanlega bauð
uppkastið 1907 upp á fjölmargt
og mikið, sem oss langaði í. En
það réð úrslitum, .?ð ekki var
hægt að semja nema wm alit, þ.e.
íulla viðuriænningu sjálfp(?r'ðis
vors.
Og svoi tíu arum síðar kom 1.
desember 1918. ~ f’agur, sem eg
á.'bágt með „ð ts_Ia «ir> án þess
*•" hitna ur». .’ rlaraeturt :r.
■ Jt'-elfingar noíðu gexsgið yfir
Eflir dr. Mapás Jónsson prófessor
Magnús Jónsson flytur fullveldisræðuna
í Sjálfstæðishúsinu 1. des.
samkomu Heimdallar
(Ljósm.: P. Thomsen).
þennan bæ, spanska pestin og
líkhringingar að kalla mátti all-
an sólarhringinn. Fölir og teknir
eftir þessa voðalegu veiki, og
margir með sorgina eftir farna
vini og vandamenn rista á andlit
sín, komu menn saman í kalsa
veðri niðri á Lækjartorgi og göt-
unum kringum stjórnarráðsblett-
inn. Og þar birtist sú sjón, sem
aldrei gleymist, sjón, sem þó
varð varla sjón, því að augun
döggvuðust. Við tóna þjóðsöngs-
ins og fallbyssuskot frá okkar
fyrri yfirdrottnurum seig íslenzki
fáninn í fyrsti skipti einn og al-
ráðandi upp eftir fánastöng
stjórnarráðshússins og staðnæmd
ist þar við hún.
—O—
Vér sýndum vort einstaka
ræktarleysi, sem ég gat áður, í
því, að þessi fáni var ekki
geymdur. Hann hefði átt að
geymast eins og helgur dómur og
notast aðeins við hátíðlegustu
tækifæri. Ég veit um þetta af því,
að 1930 spurðumst við í alþingis-
hátíðarnefndinni fyrir um full-
veldisfánann frá 1. desember
1918, og ætluðum að hafa hann
í heiðurssæti á Lögbergi. En hann
hafði verið notaður, honum slit-
ið út. En dagur þessi má ekki
fara sömu leiðina. Það væri glæp-
samlegt, Hann er dýrmæt, ómet-
anleg eign þjóðarinnar.
Hvað vannst þá 1. desember
1918?
Maður sér oft á prenti, að vér
höfum þá eignazt sjálfstæði vort
og fullveldi á ný. — Þetta er ekki
rétt. Vör höfum aðeins einu sinni
eignazt fullveldi og sjálfstæði, og
það var þegar forfeður vorir
höfðu látið akra og hreppt Kald-
bak, höfðu farið ur heimahögum
sínum, og numið nýtt land, og
sett á stofn ríki 930. Aldrei síðar
höfum vér glatað fullveldi voru
þannig að vér höfum um það sam
ið. Ýmist höfum vér samið að
fullveldi voru geymdu eða orðið
að þola ofbeldi með mótmælum.
En þó að þetta aetti að vera
kunnugt hverjum íslendingi, þá
varð ekki fram hjá þeirri stað-
reynd komizt, að vér nutum ekki
þessa fullveldis í daglegu lifi.
Það var ekki viðurkennt. Yfir-
gangssamir konungar og stjórnir
sterkari aðilja héldu fyrir oss
rétti vorum, og tróðu upp á oss
sinum kreddum og sínum vilja,
sviftu oss unu áðarétti og fé, og
þröngdu koe'!' vorum. Og þegar
rofa fór tii, þá varð nekt vor og
eyrnd æ því Ijósari, sem meira
birti, og þó < • Ijósari en þeg-
ar vor óviþjaíp^nlégi Jón Sig-
i'-.Yscn brá kyndli spgalegr; og
enMarra raka yfir 'allt v.a um-
• rfi. Eftir það varð e,.; : stað-
nanist. Og þó að ekki væu allt
fengið 1918 á stundinni, þá
geymdi sá samningur í sér það
íjöregg, sem réttlætti allt, sem
áfátt kunni að sýnast, en það var
uppsagnarákvæðið. Ollu mátti,
einhliða segja upp eftir 25 ár.
Að vísu voru uppsagnarákvæð-
in ströng, og að því er mörgum
fannst hættuleg. 75% kjósenda
varð að mæta á kjörstað, og aft-
ur 75% þeirra mættu að greiða
atkvæði með skilnaði. Mörgum
fannst þetta hættulegt, og vissu-
lega var það hættulegt, að þjóðin
sofnaði svo á 25 ára friðartíma,
að þessum háu tölum yrði ekki
náð.
En þið þekkið hvernig fór.
Þegar nálgast fór þetta tima-
mark fór að færast hiti í allt,
eins og orkan hvað færast í atóm-
hlaðann. Ég man að ég sagði einu
sinni, ég held á Heimdallarfundi
í Listamannaskálanum, að við
ættum ekki að líta við 75% og
75%. Ekki minna en 90% og 90%
æpti ég af miklum móði. Var eerð
ur að því góður rómur. En marg-
ir efuðust áreiðanlega um að slikt
gæti skeð.
En reynslan var 100% og 100%
að beita mátti.
Stundum þegar ég, sem held-
ur svartsýnn gamall maður, efast
um Íslendínga, hefur þetta tilvik
þeirra bjargað mínu áliti á þeim.
lagði grundvöllinn að, var nú
Það hús, sem 1. desember 1918
reist að fullu.
—O—
1. desember hefur leitt mig inn
í liðna tímann, og sennilega er
bezt fyir mig að vera þar. Ég er
bæði orðinn gamall og út úr
stjórnmálunum — að minnsta
kosti í svip. Og minningarnar
eiga sitt gildi.
Jóhannes Patursson gróf á
ramma úm málverk, sem er í Al-
þingishúsinu orð, sem líklega er
færeysk spakmæli:
Gömlum vinum, og gömlum
götum
á enginn að gleyma.
Og nú er komið til ykkar kasta.
Nýju goturnar blasa við. og
inn á þær verðið þér nú að stýra,
sem nú hafið erft landið.
Tírnar vorir eru vandasamir.
Það finnst hverri kynslöð. En það
er líka rétt. Samtíð hVerrar kyn-
slóðar cr vandasömust. Eftir á
koma ósvinnum ráð í hug, sepir
spak'mælið. Eftir á verður allt
auðveldara. Þá sjást viðburðirnir,
orsakír og afleiðingar'. Þá 'sfást
gáturnar ráðnar. Þá sést, hvort
eitthvað heppnaðist eða ekki.
Það er ekki vandi að vita eftir
á, hvort réttara er áð gera út á
síld eða ckki. Eða þá hvaða núm-
fer í háppdrættinu maður ætti
að kaupa. Allar getraunir eru
auðveldar eítir á. En samtíðin er
vandasöm. Þá erum vér í þéttum
skógi og þoka framundan.
En auk þess heid ég •— held ég
— að vorír tímar séu öllu f'ókn-
ari, og áreiðanlega hrikalegri cn
flestir eða aílir tímar áður. Það
sjáum vér á þeim óskaplegu
breytingum og byltingum, sem
orðið hafa og sífellt eru cð ske.
Ykkar hlutur er því vanda-
samur og rnikill. En þið eruð
líka sterkt og dugandi fólk,
stærra en fyrirrennarar ykkar,
vaxtartaroddui' vaxandi þjóðar.
Og ég héld að þ:ð gerið enga
vitleysu með þvi að hafa 1. des-
ember, fullveldisdaginn, þær
minningar og þær hugsjónir, sem
við hann eru tengdar, að leiðar-
Ijósi.
Menn töluðu á sínum tíma mik
ið um hið „fullvalda ríki ísland“.
Þetta og hitt sómi ekki „hinu full
valda ríki“. A þessu ber nokkuð
enn. Margir — og þar á meðal ég,
voru ákaflega leiðir á þessum
són. Hvers vegna tala ekki Eng-
lendingar um „hið fullvalda ríki
England“ eða Bandaríkin um
„hið fullvalda ríki, Bandaríkin“.
Auðvitað er þetta minnimáttar
kennd hjá okkur, sem lýsir sér
í þessu sífellda monti yfir full-
veldinu og sjálfstæðinu. En er
öll minnimáttarkennd röng?
Erum vér ekki í raun og sann-
leika smáir vexti? Er það ekki
Mka minnimáttarkennd að þora
ekki að vera með minnimáttar-
kennd? Vorir tímar eru einmitt
ógurlega hæítulegir fyrir þá,
sem eiu litlir vexti. Því meiri
sern þrengslin eru, og ruðningur-
inn, því meiri hætta er þeim á
að troðast undir, sem eru smáir
vexti.
Ungur maður spurði einu sinni
Abraham Lincoln að því, hvað
hann vjldi ráðleggja sér að verða
eða taka fyrir í lífinu. Lincoln
leit ó piltinn og sagði: Vertu
hvalur eða iíll.
Piltinum varð hvumsa við. En
Lincoln sagði: Það skiptir ekkí
öllu máli hvað þú verður, heldur
hitt hvort þú dugar í því sem þú
tekur þér fyrir hendur. Hvalur-
inn verður ekki gleypfur og fíll-
inn treðst ekki undir.
Við íslendin.gar erum hvorki
hvalur né fíll að höfðatölu.
Ef vér eigum hvorki að verða
glevptir né troðnir undir, þá verð
ur það að stafa af öðru en líkams-
stærð,
Vér verðum að eignast þá
stærð, er stafar af öðru en fólks-
fjölda. Vér verðum að eiga
volduga, sjálfstæða, frjálsa og
skapandi menningu,
cbilandi frelsisþrá,
einlæga fórnarlund fyrir hvert
gott málefni,
efnahagslegt sjálfstæði,
öfluga og vaxandi atvinnuvegi
á sjó og landi,
gott álit meðal allra góðra
þjóða og sanna og heita trú á
guð og föðurlandið.
Ef vér eigum þessa stærð munu
Islendingar aldrei verða gleyptir
eða troðnir undir. Og þessa stær®
verðum vér að eiga. Og iil henn-
ar verðum vér öll, vngri og eldri,
að leggja vorn skerf.
IS l
Á FUNDI Fiskiþings voru eftir-15.
greind mál tekin fyrir: j
■16
1
2.
Samþykkt á reikningum
Fiskifélagsins fyrir 1949 og
1950.
Vitamál, tillögur allsherjar-
nefndar. Níels Ingvarsson
gerði grein fvrir tillögunum
sem samþ. voru svohlj.:
Fiskiþing skorar á vita-
nefnd og vitamálastjóra að
beita sér fyrir eftirtöldum
17
Að athugað verði um bygg-
ingu vita á Hrollaugseyjum.
Að innsiglingin á Djúpavog
verði greinilega auðkennd.
Að ljósduflum nr. 2—8 í
Faxaflóa verði haldið við.
3. Síldarverksmiðjur ríkisins,
tillögur allsherjarnefndar,
sem Ólafur Jónsson gerði
grein fyrir.
Var fundi þá frestað og sýnd
3.
4.
5.
framkvæmdum um bygging- i^ikmynd frá sildveiðum í Skot-
ar, endurbætur og athuganir an L
vita og sjómerka og siglinga-
merkja.
Að aukið verði ljósmagn
Krossanesvita við Grundar-
fjörð.
Að sett verði ljósbauja á
VestuAboða og Þrælaboða
við Grundarfjörð.
Að byggð'ur verði sem fyrst
viti í Lundey á Skjálfanda.
Að reistur verði viti á Spá-
kohuíellshöfða við Skaga-
strönd.
Að byggður verði fullkom-
inn radioviti á Arnarnesi við
Skutulsfjörð.
Að ljósmagn Óshólavita
verði aukið.
Að radiovita verði komið
upp á Dalatanga ásamt
stefnuvita á Langanesi eða
Sléttu.
Að ljósmagn Brimnesvitans
við Seyðisfjörð verði aukið.
Að reistur verði innsiglmg-
arviti við Norðfjörð.
10 Aðiathugað verði um vita-
| byggingu í Seley.
11. Að reistar verði innsiglingar-
viti á Grímutanga við Reyð-
arfjörð.
12. Að reistur verði innsiglingc
arviti á Landatanga við
Stöðvarfjdrð.
13 Að látin verði fara fram
j rækileg athugun á byggingu
i lantítökuvita á Hvalbak.
14. Að Ijósmagn Hvanneyjarvit-
ans . verði aukið og i.ítur
verði' reistur innsiglingarviti
Við H naf'jarðaxós oþ :.ðúýst
■jVorr leiðin milii eystra
Ávra ög Rorgeyj-
Dorofhy í 10. sinn
Ssðusfu sýninpr fyrEr jól
LEIKFÉLAG Reykjavíkur sýnir
gamanleikinn „Dorothy eignast
son“ í 10. sinn annað kvöld og
verður það næst síðasta sýning
fyrir jól. Ilefur félagið í undir-
búningi viðamikið og sérkenni-
legt leikrit, sem verður jólasýn-
ing félagsins, og krefst það svo
mikils æfingatíma, að félagið
verður að byrja „jólafríið"
nokkru fyrr en vant er. Leik-
stjóri er Gunnar Hansen.
Nafn hefúr leikritinu ekki ver
ið gefið í íslenzku þýðingunni.
en hana gerði Tómas Guðmunds-
son skáld.
Gestur Leigfélagsins í gaman-
leiknum „Dorothv eignast son“,
frú Minna Breiðfjörð Thorberg,
fer til Vestmannaeyja í næstu
viku og dvelur heima hjá sér
fram yfir jól. Frúin á þökk fyrir
komnna, með röddinni einni hef
ur iiún kynnt hina elskulegu
Dorothy fyrir reykvískum áhorf-
endum, og er það eitt út af fyrir
sig minnisstætt leikafrek.
Eftir iól hygsst féiagið halda
áfram sýningum. á gamanleikn-
úm, sem hlotið hefur almennar
vinsældir.
Fárviðri vohlúr tjóni
MANILA : - - Mikið fárviðfi gcis-
aði á F:rnseyjui í i endaðan r>óv»
Þar f ■'■■■■ ' 27 manrts, en 10' þús.
u'rðu siausár vegna 'o4*vPc.':3-'
■ins/ ' ■ "' ..." " L