Morgunblaðið - 01.03.1974, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖ STUDAS UR 1. MARZ 1974
Björn Þ. Guðmundsson, borgardómari:
Sjálfstœðir dómstólar eru
hornsteinn þjóðfélagsins
Dómarafélag Regkjavíkur 10 ára
Aðskilnaður framkvæmdavalds
og dómsvalds, fjárhagslegt sjálf-
stæði dómara, dómnefndir til að
kveða á um hæfi umsækjenda
um dómarastöður, Dónhús
Reykjavíkur. — Þetta eru nokkur
þeirra málefna, sem árum saman
hafa verið á dagskrá samtaka
dómara, þar á meðal Dómarafé-
lags Reykjavfkur, sem er tfu ára
um þessar mundir. Af þvf tilefni
verður í stuttu máli nánar fjallað
um þessi atriði, sem a.m.k. dóm-
arar telja öll horfa til bætts rétt-
arfars og aukins réttaröryggis.
Þar sem undirritaður er núver-
andi formaður félagsins er rétt að
taka fram, að Iíta ber á greinar-
korn þetta sem persónulegar
skoðanir hans, nema annars sé
getið.
Dómarafélag Reykjavfkur var
stofnað 27. febrúar 1964. Það er
nú sjálfstætt félag, sem ásamt
Sýslumannafélaginu er aðili að
Dómarafélagi Islands, en áður
voru félögin tvö sérstakar deildir
í því. Formaður félagsins fyrstu
þrjú árin var Þórður Björnsson,
núverandi saksóknari ríkisins, en
síðan Bjarni K. Bjarnason, borg-
ardómari, allt til síðasta árs, eða í
samfleytt 7 ár. Félagsmenn eru
hæstaréttardómarar, borgardóm-
arar, sakadómarar og borgar-
fógetar í Reykjavík, héraðsdóm-
arar, sem skipaðir eru við emb-
ætti bæjarfógeta og sýslumanna,
saksóknari ríkisins og hæstarétt-
arritari.
AÐSKILNAÐUR DOMSVALDS
OG FRAMKVÆMDAVALDS
Samkvæmt stjórnskipunarlög-
um er dómsvaldið talið einn af
þrem þáttum ríkisvaldsins, þ.e.
ásamt löggjafarvaldi og fram-
kvæmdavaldi. í öðrum ríkjum,
sem byggja stjórnskipun sína á
svipaðri þrígreiningu, eru skilin á
milli hinna þriggja þátta yfirleitt
skarpari en hér á landi. Stafar
það m.a. af stöðu bæjarfógeta- og
sýslumannsembætta í réttarkerf-
inu, þar sem sama embættis-
manni er fengið f hendur víðtækt
framkvæmdavald auk dómsvalds.
1 nágrannalöndum okkar er það
keppikefli að tryggja sjálfstæði
dómstólanna, en í því efni erum
við því miður skemmra á veg
komin. Aukin umræða um dóm-
stólaskipan hér á landi, skipun
svonefndrar réttarfarsnefndar og
einstök ákvæði í nýlegri löggjöf
gefa þó fyrirheit um, að við hyggj-
umst feta í fótspor þeirra ná-
granna, sem við teljum eftir-
breytniverða og tryggja dóm-
stólum þá stöðu í ríkiskerf-
inu, sem þeim ber í rétt-
arríki. í stjórnarskránni er
raunar gert ráð fyrir víðtæku
sjálfstæði dómara, þar sem m.a.
segir, að dómarar fari með dóms-
valdið, skipun þess verði eigi
ákveðin nema með lögum, dóm-
endur skeri úr öllum ágreiningi
um embættistakmörk yfirvalda,
þeir skuli í embættisverkum
sínum einungis fara eftir lög-
unum og að þeim dómendum, sem
ekki hafi að auki umboðsstörf á
hendi, verði ekki vikið úr emb-
ætti, nema með dómi.
Síðastnefnd tilvitnun ber með
sér, að gert er ráð fyrir, að hér á
landi starfi dómarar, sem hafi á
hendi umboðsstörf. Þar er fyrst
og fremst um að ræða bæjar-
fógeta og sýslumenn, sem inna af
hendi umfangsmikil innheimtu-
störf fyrir ríkissjóð, fara með
stjórn lögreglu o.fl., sem m.a. hef-
ur leitt til þess, að þeir verða
mjög oft vanhæfir til dómsstarfa,
vegna fyrri afskipta sinna af mál-
efni. Ókostir þessa kerfis eru
mönnum löngu ljósir, en úrbætur
taldar hafa strandað á fjárskorti,
fámenni og sérstöðu íslenzks
þjóðlífs yfirleitt. Þó er mér nær
að halda, að alkunn tregða til
kerfisbreytinga og ótti við hags-
munaárekstra, sem allar breyt-
ingar hafa óhjákvæmilega í för
með sér, hafi meiru ráðið um það,
að réttarkerfi okkar hefur ekki
komizt í nútímalegra horf, þrátt
fyrir gjörbyltingar á öðrum svið-
um þjóðfélagsins. Nýlega voru
stofnuð sérstök héraðsdómara-
embætti við sýslumanns- og
bæjarfógetaembætti, og hefur
reynsla sýnt, að þeir héraðsdóm-
arar, sem þegar hafa verið skip-
aðir í þessi embætti, stunda nær
eingöngu dómsstörf. Þetta hefur
fært mönnum heim sanninn um,
að auðvelt er að einangra dóms-
málaþáttinn 1 núverandi starfi
sýslumanna og bæjarfógeta, og
hert á þeim kröfum, að dómsstörf
verði algerlega skilin frá þessum
embættum. Um nánari fram-
kvæmd þess hafa margar hug-
myndir komið fram, svo sem um
skipan sérstaks dómstóls í hverj-
um landsfjórðungi.
Áður er fram komið, að þessir
embættismenn fara með stjórn
lögreglu, þ.á m. rannsóknarlög-
reglu. Með framangreindri breyt-
ingu yrði komið í veg fyrir það
vandræðafyrirkomulag, að sami
embættismaður hafi bæði á hendi
rannsókn refsimáls og dómsvald í
því. Þessi háttur hefur oft vakið
furðu og tortryggni útlendinga,
t.d. í málum út af landhelgis-
brotum, þar sem sami maður
rannsakar meint brot, m.a. með
því að yfirheyra sakborninga, og
kveður síðan upp dóm í málinu.
Meðan ekki hafa verið gerðar
breytingar í ofangreinda át.t er
ekki hægt að tala um sjálfstætt
dómsvald hér álandi.
FJARHAGSLEGT
SJALFSTÆÐI dómara
Sjálfstætt og óháð dómsvald er
hvarvetna talið undirstaða lýð-
ræðislegra stjórnarhátta. Veiga-
mikill þáttur í því efni er, að svo
sé að dómendum búið, að þeir séu
efnalega sjálfstæðir og geti helg-
að sig starfi sínu heilir og óskipt-
ir, en þurfi ekki að leita sér auka-
tekna utan dómarastarfsins. Slíkt
fyrirkomulag er að mörgu leyti
ósamrýmanlegt dómarastarfi og
veldur hættu á því, að við það geti
dómarar orðið hagsmunalega háð-
ir mönnum og málefnum utan
starfa síns. Getur það leitt til tor-
tryggni í garð dómsvaldsins og
grafið undan því trausti, sem
nauðsynlegt er, að almenningur
beri til þess. Einnig hefur verið á
það bent, að óæskilegt sé, að dóm-
arar standi í kjaradeilum, m. a.
vegna þess, að kjaraágreiningur
er oft úrlausnarefni þeirra í
starfi. Þetta hefur víðast erlendis
leitt til þess, að dómar'ar eru hátt
launaðir, en jafnframt bönnuð
aukastörf og oft eru laun þeirra
ákveðin með öðrum hætti en ann-
arra þegna, vegna framan-
greindra sérsjónarmiða, sem gera
allaviðmiðun erfiða.
Hér á landi hafa þessi sjónar-
mið náð fram að ganga að því er
hæstaréttardómara varðar, á
þeim grundvelli, að þeir einir
væru umboðsstarfalausir. Eru
laun þeirra sérstaklega ákveðin
af kjaradómi. Staðreyndin er hins
vegar sú, að hið sama gildir í raun
um langflesta dómara í Dómara-
félagi Reykjavíkur. Á þá stað-
reynd hefur margsinnis verið
bent, en þrátt fyrir margra ára
hljóðláta baráttu, hefur dómurum
ekki tekizt að vinna sér þann sess
í þessum efnum, sem telja má, að
þeir eigi stjórnarskrárverndaðan
rétt til. 1 þjóðfélagi, þar sem
afkoma manna byggist meira og
minna á afrakstri aukavinnu, er
varla hægt að ætlast til þess, að
dómarar einir skeri sig úr af
sjálfsdáðum, án þess að þeim sé
það bætt upp að einhverju leyti.
Þessa sanngimiskröfu hafa aðrar
þjóðir skilið og ákvarðað dómur-
um laun t.d. með sérstökum lög-
um. Hef ég áður i blaðagreinum
rökstutt, að e.t.v. væri sá háttur
heppilegastur og er ekki tóm til
að fara nánar út í þá sálma að
sinni. Á það skal þó bent, að um-
boðsstarfalausir dómarar skv.
framansögðu, eru nú um 30 hér á
landi. Það er því varla ofrausn, að
þessum fáu mönnum séu
ákvörðuð laun i samræmi við þær
kröfur, sem þjóðfélagið óneitan-
lega gerir til þeirra og ekki er
farið dult með.
Það er staðreynd, að islenzkir
dómstólar hafa glatað mörgum
góðum dómurum vegna lélegra
launakjara, og varla getur það
talizt þjóðhagslega hagkvæmt, að
sérmenntun og starfsreynslu sé
þannig e.t.v. kastað á glæ. Það er
óskemmtilegt hlutskipti fyrir
dómara að þurfa að sitja undir
sifelldum ásökunum um seina-
gang dómsmála á sama tíma og
óskir þeirra um að mega starfa
óskiptir að dómsstörfum eru virt-
ar að vettugi.
Meðan úrbætur fást ekki í
framangreinda átt er ekki hægt
að tala um sjálfstætt dómsvald
hér á landi.
dOmnefndir fjalli um
HÆFI UMSÆ KJENDA UM
DÓMAR ASTÖÐUR
Á almennum fundi I Dómara-
félagi Reykjavíkur í síðasta
mánuði var samþykkt samhljóða
ályktun þess efnis að skora á
dómsmálaráðherra, að hann beitti
sér fyrir því, að skipunum í föst
dómaraembætti verði komið í það
horf, að sérstök dómnefnd fjalli
um hæfi umsækjenda um þau, svo
sem tíðkast viða erlendis. Þessari
ályktun fylgir mjög ítarleg
greinargerð, sem Stefán Már
Stefánsson borgardómari, hefur
samið fyrir félagið. Hér er um að
ræða svo merka nýskipan, að
ástæða væri til að birta greinar-
gerðina í heild í fjölmiðlum, en
rúmsins vegna verður hér aðeins
vikið að nokkrum atriðum. I inn-
gangi greinargerðarinnar er fyrst
að því vikið, að það sé m.a. hlut-
verk dómstóla að skera úr um,
hvort hinir tveir handhafar rikis-
valdsins, þ.e. löggjafarvalds og
framkvæmdarvalds, hafi farið að
réttum Iögum. Til þess að dóm-
stólar geti rækt þetta hlutverk
þurfi þeir að vera sjálfstæðir.
Ákvæði í stjórnarskránni um
þetta efni miði í rétta átt, en
gangi of skammt og veiti dómstól-
um tæpast næga tryggingu fyrir
sjálfstæði sinu og er i því efni
vitnað til rits Ólafs Jóhannesson-
ar, Stjórnskipun Islands. Síðan
segir orðrétt í greinargerðinni:
,J>að er þekkt, að dómstólar verða
að vera nokkuð á verði um sjálf-
stæði sitt, enda er hætt við, að
aðrir hafi ekki meiri skilning á
sjálfstæði dómstóla en þeir, sem
vinna að dómstörfum. Örstutt má
nefna i hverju slík ásókn gæti
verið fólgin:
a. Frá lagasetningarvaldi. Hér
má t.d. nefna ákváeði eins og 2.
mgr. 5. gr. laga um meðferð opin-
berra mála nr. 73/1973 þess efnis,
að dómsmálaráðherra getur skip-
að sérstakan umboðsdómara í
vissum tilvikum og sett þar hinn
reglulega héraðsdómara úr leik,
losaraleg ákvæði laga um dómara-
fulltrúa, sem á tímabili inntu af
höndum umfangsmikil dómstörf,
ákvæði í lögum um umboðsstörf
dómara, tilhneigingu löggjafar-
valds til að koma á fót sérdómstól-
um af ýmsu tagi og þá jafnvel
með ákvæðum þess efnis, að ráð-
herra geti úrskurðað dómara
önnur verkefni en lögin ákveði,
(sbr. lög nr. 52/1973 um sér-
stakan dómara og rannsóknar-
deild í ávana- og fíkniefnamál-
um).
Mörg slík ákvæði jaðra við
stjórnarskrárbrot, og öll eru þau
til þess fallin að veikja sjálfstæði
dómstólanna.
b. Framkvæmdarvaldið. Hér má
t.d. nefna, að framkvæmdarvaldið
hefur áhrif á þjóðfélagslegan
„status“ dómara, þ.e. laun þeirra,
en varia er nokkur óháður, sem
ekki er fjárhagsiega óháður.
Framkvæmdarvaldið hefur enn-
fremur á valdi sinu fjárveitingar
til dómstóla, það hefur eftirlit
með dómurunum sjálfum, það
skipar dómara, það semur lög og
reglugerðir, sem varða dómstóla
og það gefur jafnvel út almenn
tilmæli til dómstóla að þyngja
refsingar, eins og dæmi eru til
hér á landi.
Það má alveg liggja á milli
hluta, hvort ástandið sé I raun
slæmt hér á landi eða hvort
gengið sé óhóflega á rétt dóm-
stólanna, því að aðalatriðið er
alveg Ijóst, þ.e. því vandaðri sem
sjálf byggingin er, þeim mun bet-
ur er kerfið sjálft fallið til að
tryggja réttaröryggi. Sem höfuð-
markmið dugar því ekkert minna
en að dómstólar geti með ein-
hverjum hætti haft áhrif á öll lög,
allar reglugerðir og allar stjórnar-
farsathafnir, sem snerta dóm-
stólana eða einstaka dómara. Bezt
væri, ef þessi réttur væri tryggð-
ur fullnægjandi í stjórnarskrá, en
sérstök dómaralög væru mikill
fengur.
Öll þessi atriði hafa meira og
minna verið á dagskrá erlendis á
undanförnum árum. Kemur i ljós,
að dómarafélög erlendis hafa lagt
sitt af mörkum til að hafa áhrif á
þróunina."
1 greinargerðinni er þess síðan
getið, að varðandi sjálfstæði dóm-
stóla, sé framkvæmd skipunar í
dómarembætti ekki veigaminnsta
atriðið. 1 islenzkum lögum sé
aðeins eitt ákvæði, sem hér skipti
máli, þess efnis, að leita skuli
umsagnar Hæstaréttar um
dómaraefni, áður en dómaraemb-
ætti er veitt. Næst er fjallað um
lagaákvæði um þessi efni í 16
ríkjum. I niðurstöðu greinar-
gerðarinnar segir m.a. orðrétt:
„Varðandi íslenska löggjöf
virðist einsætt, að það þurfi að
taka henni tak og auka verulega
íhlutunarvald dómstóla við
veitingu dðmaraembætta. Æski-
legust væri lausn, sem tryggði
slikan rétt í verulegum mæli. Þó
er vafasamt, að slík lausn næði
fram að ganga hér á Iandi miðað
við venjur og viðhorf.
Að svo komnu máli ætti senni-
lega ekki að ganga lengra en að
leggja til stofnun nefndar, þar
sem allir nefndarmenn eða að
minnsta kosti meiri hluti þeirra,
kæmi úr röðum dómara og voru
kosnir af þeim sjálfum. Skylt ætti
að vera að leita umsagnar
þessarar nefndar við fyrirhugaða
veitingu i dómaraembætti. Hér
verða ekki settar fram full-
mótaðar skoðanir á því, hvort eða
hvernig nefnd þessi ætti að geta
bundið hendur veitingarvaldsins,
en ljóst er að óopinbert álit, sem
ráðherra er ekki bundinn við,
gengur of skammt i þessu efni.
Sérstakrar athugunar þarf við, að
hve miklu leyti sérreglur ættu að
gilda um Hæstarétt."
DOMHUS REYKJAVÍKUR
Bygging sérstaks dómhúss i
Reykjavík hefur lengi verið eitt
af áhugamálum samtaka dómara.
Á aðalfundi Dómarafélags
Reykjavikur árið 1968 báru Þórð-
urBjörnsson, nú saksóknari ríkis-
ins, og Hákon Guðmundsson, fyrr-
verandi yfirborgardómari, fram
tillögu í því efni og síðan hefur
mál þetta oft borið á góma. Hefur
verið leitað til borgarstjórnar um,
að slíku húsi verði ætlaður staður
í framtíðarskipulagi borgarinnar
og til fjárveitingavalds um fjár-
mögnun slíkrar byggingar. Hefur
á það verið bent, að víðast
erlendis er slíkt dómhús einn af
miðpunktum hverrar borgar, eigi
s.íður en aðsetur löggjafarvalds og
framkvæmdavalds.
Héraðsdómaraembættin þrjú
hér i Reykjavík hafa alla tið verið
á hrakhólum með húsnæði og
aðbúnaður Hæstaréttar verður
varla talinn þjóðarsómi. Öll rök
sýnast hniga að þvi, að sérstök
bygging, sem a.m.k. hýsti borgar-
dómaraembættið, borgarfógeta-
embættið og sakadómara-
embættið, hefði í för með sér
mikilþægindi fyrir hinn almenna
borgara, létti fyrir lögmenn, hag-
kvæmni fyrir dómara og sparnað
fyrir ríkið. Slík bygging myndi
einnig auka reisn dómsvaldsins
og sjálfstæði. Ákvörðun um
byggingu slíks húss væri rós í
hnappagat höfuðborgarinnar á
1100 ára afmæli íslandsbyggðar.