Morgunblaðið - 20.10.1977, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. OKTÓBER 1977
Hver verður nið-
urstaða um eignar-
réttinn að botnverð-
mætum Mývatns?
Dómsins að vænta um næstu mánaðamót
FöstudaRÍnn :i0. september fór fram munnlenur málflutninnur í
svokulluóu „Botnsmáli" fyrir aukadómþinKÍ Þinjíeyjarsýslu í Mývatns-
sveit. Agreininf'urinn í þessu máli er um eijínarréttinn yfir botni
Mývatns. Setudömari í málinu er Maíínús Thoroddsen borKardómari
og meödömendur eru Guömundur Jónsson borKardómari o« Lýður
Björnsson sa«nfræöinKur.
Páll S. Pálsson hrl. höföaöi þetta mál fyrir hönd eÍKenda ok ábúenda
jaröa viö Mývatn meö stefnu útKefinni .‘I. júlí 1974, KeKn landbúnaðar-
ráöherra, iðnaöarráöherra ok fjármálaráöherra fyrir hönd ríkissjóðs.
SÍKuröur Olason hrl. KaKnstefndi í málinu 8. júlí s.á., fyrir hönd
landhúnaöar-, iönaöar- ok fjármálaráðherra veKna ríkissjóðs. EinnÍK
stefndi hann Skútustaöahreppi til réttarKæzlu inn í máliö ok hefur
Stefán Pálsson hdl. fariö meö þaö fyrir hönd hreppsins.
Auk þessara aðila var eÍKendum ok ábúendum lÖRbýla í Mývatns-
sveit, sem ekki eÍRa land aö Mývatni, stefnt til réttarKæzlu ok hefur
RaRnar SveinberKsson hrl. fariö með máliö fyrir þá aöila.
Stefnendur i málinu, eÍKendur
ok ábúendur jarða við Mývatn,
eru um 70 aðilar og réttarskjölin i
málinu eru um 170 að tölu. Málið
er geysilega viðamikið og að vissu
leyti prófmál um eignarrétt að
botni allra vatna á Islandi utan
netlaga.
Málið á sér langa sögu að baki
og hefur ætíð snúist um sama
efni: Hver eða hverjir eiga botn
og botnverðmæti Mývatns. Þessu
ágreiningsefni hefur tvivegis áð-
ur verið stefnt fyrir dómstólana
en ekki fengist fullnaðardómur
vegna galla á málsmeðferð i hvort
sinn.
Dómkrafa stefnenda er sú, að
viðurkennt verði, að botn og botn-
verðmæti Mývatns þ.á.m. kisilgúr-
sandur utan netlaga sé eign
þeirra jarða, sem land eiga að
Mývatni og tilkall eiga til veiði-
nytja þar af ströndum fram.
Dómkröfur gagnstefnenda eru
þær, að rikinu (ríkissjóði) verði
dæmdur eignarréttur að botni
Mývatns, utan netlaga einstakra
jarða ásamt öllum námum og
hverskyns verðmætum á, í, og
undir vatnsbotninum. Sé rikinu
þvi heimil, án endurgjalds, kísil-
gúrtaka á botni vatnsins, utan
netlaga.
Skútustaðahreppur gerir þær
kröfur, að botn og botnverðmæti
Mývatns, þar á meðal kisilgúr-
sandur utan netlaga sé eign
þeirra jarða, sem land eiga að
Mývatni og tilkall eiga til veiði-
nytja þar af ströndum fram. Til
vara gerir hreppsnefndin þá
kröfu að hreppnum verði dæmd-
ur eignarréttur að botni Mývatns
utan netlaga þar með talinn
óskoraður eignarréttur að öllum
verðmætum á, i og undir vatns-
botninum.
Eigendur og ábúendur lögbýla í
Mývatnssveit, sem ekki eiga land
að Mývatni, gera þær kröfur, að
öllum þessum jörðum verði
dæmdur eignarréttur að botni
vatnsins utan netlaga í óskiptri
sameign með öðrum jörðum i
Skútustaðahreppi.
Stefnendur byggja kröfur sinar
m.a. á því, að þeir sem eigendur
að bakkajörðum Mývatns, vörzlu-
hafar vatnsins, nytjendur og
ræktendur með sameiginlegu
átaki um hartnær 70 ára skeið,
telji sig hafa aðild til þess að
krefjast úrlausnar um, hvort
vörzlusviptandinn, rikið, sé nú
réttur eigandi að botni Mývatns
utan netlaga eða þeir.
Þeir stefna eígendum bújarða í
Skútustaðahreppi sem ekki eiga
land að Mývatni og Skútustaða-
hreppi til réttargæslu, ef þeir
vildu halda til streitu kröfu sinni
um að dorgveiði um ís á einhverj-
um tima hafi helgað þeim hlut-
deild í eignarrétti að botni Mý-
vatns. Jafnframt var notanda kis-
ilgúrsins, sem numinn er í skjóli
ríkisins af botni vatnsins, Kísiliðj-
unni, stefnt til að gæta réttar sins
í málinu, en hún lét ekki mæta.
Þegar Alþingi setti lög nr. 22/
1964 um Kísiliðju við Mývatn, var
ríkisstjórninn i heimilað að veita
sér fyrir stofnun hlutafélags, er
reisi og reki verksmiðju við Mý-
vatn og Námaskarð i S-
Þingeyjarsýslu, til þess að vinna
markaðshæfan kisilgúr úr botn-
leðju vatnsins og var ríkisstjórn-
inní í tilefni af þessu heimílað
m.a. að selja verksmiðjunni hrá-
efni úr kisilnámunni utan net-
laga, eða leigja hlutafélaginu not
hennar.
Telja stefnendur að i þessu fef-
ist, að rikissjóður álíti sig eiga
botn Mývatns, en þeir telja aftur
að eignarrétturinn að vatninu,
þ.e. fljótandi vatnið sjálft ásamt
leðjunni i botni þess og botninn,
tilheyri jörðum þeirra frá önd-
verðu.
Jarðeigendur við Mývatn hefðu
haft með sér veiðifélag frá árinu
1905 og þeir hefðu stofnað veiði-
félag í samræmi við ákvæði lax-
og silungsveiðilaga árið 1965.
Veiðifélagið hafi siðan itrekað
mótmælt kísilnámi Kisiliðjunnar
h/f á botni vatnsins m.a. við iðn-
aðar- og landbúnaðarráðherra, á
þeim grundvelli að ætíð hafi verið
viðurkennt að réttur til botns
fylgdi veiðirétti vatns, og að
strandeigendur einir eigi að lög-
um veiðirétt við Mývatn.
Að tilhlutan iðnaðarráðuneytis-
ins hafi árið 1961 veríð leitað lög-
fræðilegs álits Ölafs Jóhannesson-
ar, þáverandí prófessors, vegna
frumvarpsins um Kisilgúrverk-
smiðju við Mývatn. Niðurstaða Ól-
afs um eignarréttinn á kisilgúrn-
um á botni vatnsins var sú, að
vatnsbotn stöðuvatna utan net-
laga sé almenningur landsmanna
allra, þ.e. rikiseign. 1 greinargerð
stefnenda er vitnað orðrétt í álits-
gerð Ólafs Jóhannessonar: „Sam-
kvæmt þvi virðist niðurstaðan hér
hljóta að verða sú, hvort sem
mönnum finnst sú niðurstaða
eðlileg eða ekki og hvort sem
skilningur höfunda vatnalaganna
á eldri löggjöf var að þessu leyti i
raun og veru réttur eða ekki, að
yfir almenningi stöðuvatns eigi
strandeigendur ekkj annan rétt
FlóðKáttir við Mývatn.
en þann, sem löggjafinn á hverj-
um tima sérstaklega heimilar
þeim eða kunna að hafa öðlast
með langri notkun."
Með tilvitnunum m.a. í Jónsbók
benda stefnendur á það sem máls-
rök fyrir kröfu sinní, að sam-
kvæmt ævafornri venju við Mý-
vatn byggðum á fornum rétti og
rótgrónum skilningi á orðinu al-
menningur þá sé landssvæðið
sjálft, sem á hvilir veiðihugtakið
„almenningur" í Mývatni, eign
þeirra landeigenda, sem jarðir
eiga að Mývatni.
Stefnendur vitna ennfremur í
greinargerð eftir Einar Arnórs-
son sem gerð var að beiðni nokk-
urra Mývetninga árið 1918. Þar
telur prófessorinn það vera Ijóst
með tilvitnunum i þargreind lög
að fornu og nýju, að veiðiréttur
fyrir löndum, sem land eiga að
Mývatni, fylgi þeim einum að lög-
um. Mývatn sé sjálft ekki almenn-
ingur og liggur að því er prófess-
orinn ætlar, eigi í almenningi, svo
að ákvæði Jónsbókar um almenn-
inga geti eigi átt við hér, en þar
greinir að fiskivötn í almenning-
um séu öllum jafnheimil.
Stefnendur vísa ennfremur til
þess, að ríkið hafi aldrei nytjað
botninn í Mývatni, fyrr en það tók
hann traustataki fyrir fáum árum
síðan, en strandbændur hefðu
nytjað hann beinlinis alla þessa
öld og óbeinlinis, áður en þar var
hafin silungsrækt, allt frá land-
námstíð.
Þeir færa rök fyrir því að
ákvæði Grágásar um fjórðungsal-
menninga séu óviðkomandi þessu
máli, þar sem þau ákvæði eigi
framar öllu við um sjávarstrend-
ur.
Stefnendur nefna það ennfrem-
ur, að silungsveiði Mývatnsbænda
sé að miklu leyti selt á markað og
að þeir greiði skatta og útsvör
vegna tekjuöflunar sem byggð er
á afurðum miðsvæðis Mývatns.
Þeir telja ennfremur, að ef sil-
ungsveiði Mývatns sé rikisai-
menningur, ætti öllum lands-
mönnum að vera heimil veiði þar.
Svo sé ekki samkvæmt lax- og
silungsveiðilögum. Algjörlega
skorti á að vatnalögin skilgreini
hvað sé almenningur og hvernig
fari um rétt yfir vötnum utan
netlaga. Hljóti þar að ráða sú
forna venja að ef vatn er á landa-
merkjum, eigi hvor strandeigandi
út í mitt vatn. Þegar vötn kyrr eða
streymandi séu nefnd í landa-
merkjabréfum sem mörk, fylgir
vatn og vatnsbotn með, á móti
eigandanum hinum megin. Þessi
regla hafi nú hlotið viðurkenn-
ingu í lögskiptum ríkja um eign-
arrétt að hafsbotninum.
Það sé hvorki rikisalmenning
né byggðaalmenning að finna i
nokkru veiðivatni i byggð á ís-
landi. Lög hafi engin ákvæði um
slika samninga og þau gætu ekki
ákveðið sllka almenninga hér á
landi að óbreyttri stjórnarskrá.
Mývatn sé ekki almenningur frek-
ar en önnur vötn sem liggja á
mörkum landareigna.
Stefnendur gagnrýna álitsgerð
Ólafs Jóhannessonar þar sem þar
sé ekki vikið að því, að rannsaka
þurfi stöðu hvers vatns, svo sem
sjálfsagt þyki í Noregi, hvort i
eðli sínu sé það þannig að telja
verði það háð eignarrétti bakka-
eigandans. Ennfremur vísuðu
þeir til hversu um slík mál væri
faríð i Danmörku, en þar er rikið
ekki talið eiga botn vatna, nema
það eigi landið umhverfis þau.
Stefnendur telja að Alþingi
hafi með setningu vatnalaganna
gerst offari gegn íslenzkum
bændum við veiðivötn og eignar-
rétti manna og að nú sé kominn
timi til að leiðrétta það.
Gagnstefnandi, rikissjóður, rök-
styður gagnkröfur sinar meðal
annars með eftirfarandi rökum.
Gagnstefnandi byggir í fyrsta
lagi á því, sem nánar er rökstutt í
álitsgerð Ólafs Jóhannessonar, að
landeigendur eigi ekki land út i
vatnsbotn nema sem svarar
115.m., samkv. 4. gr. Vatnalaga
frá 1923. Hann telur tvímæla-
laust, að botn Mývatns utan net-
laga sé almenningur, og þess-
vegna eign rikisheildarinnar,
enda mæli engar „fornar venjur"
því í gegn, hvað Mývatn snertir. í
öðru lagi styður gagnstefnandi
kröfur sinar á fyrrgreindum lög-
um, nr. 22/ 1964, þar sem beinlin-
is sé ráð fyrir því gert, að rikið
eigi botninn, enda sé ekki véfengt
að þau hafi á allan hátt verið sett
á stjórnskipulegan hátt.
Flytjendur þessa máls hafi
stuðst við norska fræðimenn, en i
Noregi sé mikið um almenninga.
Almennt muni vera litið svo á,
bæði af fræðimönnum og dómstól-
um þar, að ríkið sé eigandi að ai
landinu, en hins vegar greini
fræðimenn á Norðurlöndum á um
það, hvers eðlis réttur rikisins sé,
hvort um sé að ræða raunveruleg-
an eignarrétt, eða eins konar ýfir-
eignarrétt.
I Finnlandi sé það beinlínis lög-
ákveðið að rikið eigi vatnsbotna
og i Sviþjóð sé svo fyrirmælt í
lögum, að ríkið hafi einkarétt til
jarðefna úr vatnsbotnum á al-
mennum vatnasvæðum. í Noregi
fari um þessi mál mestmegnis eft-
ir staðbundnum venjum og lands-
hlutum, en heildarreglur séu á
reiki.
Um aðdraganda 4. gr. vatnalag-
anna visaði gagnstefnandi til
þess, að bæði meiri- og minnihluti
Fossanefndar 1917 hafi verið á
sama máli um það, að eigendur
ættu ekki vatnsbotninn nema net-
lögin. Báðir hlutar nefndarinnar
virðist hafa gengið ut frá því, að
löggjafinn hefði frjálsar hendur,
bæði hvað snertir veiðiréttindi i
almenningi vatna og eignarrétt að
botni þeirra. Í athugasemdum við
4. gr. laganna í lokafrumvarpi þvi
sem lagt var fyrir alþingi 1921
segi m.a.: „Það virðist ekkert vera
þvi til fyrirstöðu að lögleiða það,
að landi fylgi ekki vatnsbotn eða
vatnsréttindi lengra út i stöðu-
vatn en er nú i sjó . . . enda hefir
Fossnefndin öll orðið á það sátt."
Greinin hefði síðan verið sam-
þykkt á þinginu án athugasemda
eða andmæla.
Það að almenninga megi allir
nota eða hagnýta sér, þýði ekki að
almenningar séu eigendalausir. I
svokölluðu réttarþjóðfélagi geti
landssvæði ekki verið terra
nullius. Samkvæmt réttri hugsun
og nútimaskilningi á eðli og hlut-
verki rikis, faili allt slikt undir
eignarumráð ríkisvaldsins.
Réttarreglan um að rikið eigi
almenninga, hafi oftlega komið
fram i sambandi við sérstakar op-
inberar ráðstafanir.
Gagnstefnandi vitnar m.a. til
dóma Hæstaréttar varðandi
eignarrétt að afréttum eða öræfa-
landssvæðum. Hann tekur jafn-
framt fram, að áiit norskra fræði-
manna skeri ekki úr um almenn-
inga og almenningsrétt á íslandi.
En það beri að lita til þess, að álit
þessara manna komi heim við
það, sem islenzkir fræðimenn hafi
haldið fram, þeir Ólafur Lárus-
son, Einar Arnórsson og Ólafur
Jóhannesson.
Gagnstefnandi telur það ekki
orka tvímælis, að miðhluti Mý-
vatns, þ.e. vatn og botn utan net-
laga, sé almenningur og þá með
tilvisun til 1. gr. vatnalaganna þar
sem segir: Almenningur er sá
hluti vatns, sem liggur fyrir utan
vatnsbelti landareignanna. Hitt
sé svo til athugunar, hvort um
einhvers konar (sam-)eign hafi
verið að ræða. Þetta sé í raun
þungamiðja málsins. Gagnstefn-
andi vítnar í fornskjöl og gömul
lagaákvæði máli sinu til stuðnings
og telur sig komast að þeirri nið-
urstöðu, að Mývatn (miðhluti
þess) hafi frá öndverðu verið al-
menningur, þó ekki takmarkaður
við byggðarlagið, og að um einka-
rétt vatnsbæjabænda sé ekki og
hafi aldrei verið að ræða. Ættu
Mývetningar að hafa öðlast
eignarrétt að (vatninu og) botni
vatnsins, yrði það annað hvort að
hafa gerst fyrir nám eða hefð.
Gagnstefnandi færir söguleg rök
fyrir báðum þessum möguleikum
og telur sig geta slegið þvi föstu,
að eignartaka hinna fornu Mý-
vetninga hafi ekki náð til vatnsins
og því síður til vatnsbotnsins.
Engar sönnur séu fyrir því fram
komnar, að Mývetningar hafi
nytjað botninn, hvorki fyrr né
síðar og það sé þvi algerlega út i
loftið að tala um nám eða hefð á
honum.
Stefnandi hafi haldið þvi fram,
Framhald á bls. 27
Dómendur, málflytjendur, hreppsnefndar- og Veiðifélagsmenn í Mý-
vatnssveit.