Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. MAÍ 1978
FYRIR ckki ýkja lönKU kom út
bók eða hefti. sem lætur ekki
mikið yfir sér og ber hinn
hógværa titil Textar 1. Þar
hefur borvarður Helgason
safnað á einn stað leikþáttum
og útvarpsleikritum. alls fjór-
um verkum en Letur prentar
og gefur út. bótt hávaðalaust
hafi verið um útkomu bókar-
innar. þótti Mbl. engu að síður
ástæða til að hitta Þorvarð að
máli ok grennslast hjá honum
um þessa útgáfu og sitthvað
fleira sem hann er að sýsla við
um þcssar mundir.
„Ef útgefandinn treystir sér
til og þessi útgáfa gengur
eitthvað kann svo að fara að
Rabbað við
Þorvarð
Helgason
rithöfund
um nýtt rit-
safn og ný
viðfangsefni
manneskja," svarar hann.
„Kveikjan til dæmis að fyrsta
einþáttungnum er myndin af
þessum andstæðu persónum,
annars vegar manneskjunni sem
hefur staðið í stað og beðið
átekta og hins vegar manninum
er leitar lífshamingjunnar eða
gamansins i lífinu. Mig langaði
þarna til að nálgast þetta
viðfangsefni á dálítið nýstár-
legan hátt, ekki eins og venju-
legur leikritahöfundur heldur
með svolítið öðrum listrænum
aðferðum. Manneskjan segir
ekkert, bregst aðeins við frá-
sögninni en síðan er reynt að
lýsa viðbrögðum hennar,
hvernig hún losnar við þessa
áþján og hverfur aftur í tíman-
verið sýndir þar til skamms
tíma ef ekki ennþá. Nú segja
sumir að absúrdisminn sé að
syngja sitt síðasta — ég skal
ekkert segja um það en eitt er
víst að hann hefur í það minnsta
opnað leikritaskáldum ýmsa
nýja möguleika og skilur þannig
spor sín eftir. Annars er vert að
hafa í huga að það er ákaflega
erfitt að setja allt undir einn
hatt sem skrifað hefur verið í
nafni absúrdismans, þeir eru til
að mynda ákaflega ólíkir skáld-
bræðurnir Becket og Ionesco
þótt jafnan séu settir á sama
bás í bókmenntasögunni."
En hvers vegna er fjarstæðu-
leikhúsið á undanhaldi? Þor-
varður bendir á að absúrdism-
minna mæli en aðrar þjóðir held
ég, vorum svona svolítið stikkfrí
eða utangarðs, eins og við erum
reyndar meira og minna í öllu
því sem er að gerast í heiminum
enn í dag“.
Þorvarður tekur samt fram í
þessu sambandi að af þeim 4
sviðsetningum er hann hafi séð
á Beðið eftir Godot, hafi honum
þótt sýning Baldvins Halldórs-
sonar hjá Leikfélagi Reykjavík-
ur næstbest þeirra. „En þessi
sýning gekk ekki neitt hér, því
að fólkið hafði ekki þörf fyrir
þessa nýlundu — því hafði liðið
alltof vel.“
Hann heldur því fram á hinn
bóginn að í öðrum þáttunum
sem í bókinni eru, sé hann búinn
„Við þurfum að komast býsna
katastrófunni til hún komi að
framhald verði á,“ sagði Þor-
varður þegar hann var að því
spurður hvort tölustafurinn í
titli bókarinnar gæfi til kynna
að hann ætti fleira í fórum
sínum. „Það sem ég hef tekið í
þessa bók eru tveir einþáttungar
fyrir leiksvið og er annar þeirra,
Rósamunda, reyndar elzta verk-
ið í bókinni og skrifað á árunum
1%2—63 en hinn þátturinn —
Síðasta viðtal dagsins er frá
síðasta ári. Útvarpsleikritin eru
bæði skrifuð einhvern tíma á
árunum 1965—68 og Afmælis-
dagurinn var það fyrsta sem
flutt var eftir mig árið 1969 en
Sigur hefur bæði verið fluttur í
útvarpi og síðan sjónvarpi."
Um hvað fjalla svo þessi verk
Þorvarðs? „Úm iífið sennilega
og hvernig er að vera
um. Ég er ekki að segja að þetta
sé snjöll eða sérlega frumleg
hugmynd, en hún sýnir að á
þessum árum lágu ýmsir hlutir
í loftinu, draumar og alls kyns
fjarstæðukenndir hlutir."
Þorvarður viðurkennir einnig
að í flestum fyrstu verkum
sínum sé hann nokkuð hallur
undir absúrdismann, fjarstæðu-
leikhúsið. „Þetta var sú bók-
menntastefna sem bar auðvitað
mest á þegar ég var ungur
maður," segir hann. „Ég stæri
mig líka oft af því að hafa séð
Beðið eftir Godot í fjórum
þjóðlöndum og þar á meðal
fyrstu sviðsetninguna í París.
Það var ansi mikil reynsla fyrir
mann. Um líkt leyti gengu
einþáttungar Ionesco í leikhúsi
þarna skammt frá og hafa víst
inn sé sprottinn af reynslu
mannkyns í stríðinu og ein-
kennist af vissum þunga í
tilfinningalegri afstöðu. „En svo
breytist þetta með tímanum
eftir því sem nýjar kynslóðir
komá til sögunnar, ungt fólk
sem orðið hefur fyrir öðrum
vonbrigðum eða á eftir að verða
fyrir annars konar von-
brigðum," segir Þorvarður.
Blaðamaður hefur orð á að
honum þyki absúrdisminn
aldrei hafa náð verulegri fót-
festu hér á landi. „Nei, það er
áreiðanlega rétt. Þar kemur
vafalaust til bæði landfræðileg
og söguleg sérstaða íslands í
seinni heimsstyrjöldinni. Þessi
beina reynsla af styrjaldar-
átökunum og hörmungum
þeirra, við fengum hana í miklu
að yfirvinna þessi áhrif frá
absúrdismanum og hann
kominn á önnur mið. „Hinn
einþátturungurinn fyrir leiksvið
er allt öðru vísi — um mann sem
er ofurnæmur fyrir sjálfum sér
og heyrir fólk segja ýmislegt um
sig sem það segir alls ekki. I
Afmælisdegi er lýst vissri til-
raun til að öðlast frelsi í
lífsbaráttunni, en þar er
kannski á ferð eitthvað sem
íslendingar skilja, því að hér
hafa menn verið að þræla og
puða og týna sér í brauðstritinu
alveg frá því að kreppunni lauk
og herinn kom til landsins."
Þorvarður á í handraðanum
fleiri leikrit en hann segist samt
hafa meiri áhuga á því að birta
smásögur í Textum 2 ef af þeirri
útgáfu verður og þá fremur
, ,Kúgunin
jafnmikil
og á tímum
Stalíns”
Eftirfarandi viðtal birtist í
bandariska vikuritinu „News-
week“ hinn 27. marz síðastlið-
inn. bað er blaðamaður „News-
week“ Steven Shabad sem
ræðir við Sovétmanninn Pyotr
Grigorenko hershöfðingja, en
hann var sviptur sovéskum
ríkisborgararétti í febrúar.
SHABAD: Sovésk yfirvöld
sviptu þig ríkisborgararétti í
fyrri mánuði. Nú hafa þau
einnig svipt Rostropowich og
Vishnevskaya ríkisborgararétti.
Hvaða' augum lítu þú þessar
aðgerðir ráðamannaanna í
Moskvu?
GRIGORENKO: Ég er reiður.
Mjög reiður. Vegna þess að það
er óleyfilegt að svipta menn
ríkisborgararétti. Sovétríkin eru
opinberlega að snúa baki við
þeim skilyrðum, sem þau lofuðu 1
að fullnægja er þau gerðust
meðlimir í Sameinuðu þjóðun-
um. Þau haga sér líkt og
hernámsstjórn, — hernáms-
stjórn er óttast þá er berjast
gegn henni. Hvaða miska hafa
Rostropovish og Vishnevskaya
gert Sovétríkjunum? Þeir veg-
sömuðu þau. Ég óttast að þetta
sé fyrirboði um meiri kúgun í
Sovétríkjunum.
Hvað þýðir svipting ríkisborg-
araréttinda fyrir þig?
Það er ekki til verri refsing en
að vera afneitað af eigin landi.
Ég kysi heldur að eyða ævidög-
um mínum á geðveikrahæli (í
Sovétríkjunum) en að búa við
þau góðu lífsskilyrði, sem eru í
Bandaríkjunum. Þess vegna hef
ég farið þess á leit við ráðamenn
í landi mínu að þeir leyfi mér að
snúa aftur til Sovétríkjanna og
verja mál mitt í opnum réttar-
höldum. Mér er sama þó þeir
dæmi mig, þó ég dvelji ailt mitt
líf í fangelsi eða á geðveikar-
hæli. En ég vil að almenningur
fái að sjá í opinberum réttar-
höldum, að ég var sviptur
ríkisborgararétti mínum án
dóms og laga.
Áttir þú von á því þegar þú
yfirgafst Sovétríkin að þú fengir
ekki að snúa þangað aftur?
Nei. Hefði mig grunað það,
hefði ég aldrei farið þaðan. Mér
voru gefnar upplýsingar um
hvernig sovéskir þegnar eiga að
haga sér er þeir bregða sér til
útlanda, og ég fylgdi þeim
reglum í einu og öllu.
Hvernig útskýrir þú aðgerðir
Sovétstjórnarinnar í sambandi
við mál Anatolys Shchar-
anskys?
Að mínu mati er ekkert vit í
því að handtaka Shcharansky.
Hann er ekki njósnari, það er ég
sannfærður um. Sovétstjórninni
tekst aldrei að sanna að hann sé
njósnari, hvorki í opnum réttar-
höldum né með opinberri rann-
sókn. Eina leiðin til að bjarga
honum er að halda áfram
baráttunni fyrir að KGB
(sovéska leynilögreglan) sleppi
honum úr haldi. KGB dæmir
hann ekki, ef hún verður fyrir
miklum utanaðkomandi þrýst-
ingi, hún kemur sér einhvern
veginn hjá því að kveða upp dóm
í máli hans.
Ert þú ánægður með stefnu
Bandaríkjanna í málefnum
Sovétríkjanna?
Carter Bandaríkjaforseti
markaði skýra stefnu í byrjun,
þegar hann ákvað að siðalögmál
skyldu vera aðalmælikvarðinn í
alþjóðlegum samskiptum. Én
þegar hann vék frá þeirri stefnu
sinni hætti ég að skilja hvað
hann væri að fara. Á Bel-
grað-ráðstefnunni gerðu Banda-
ríkin allt sem í þeirra valdi stóð
til að móðga ekki Sovétríkin.
Lokayfirlýsing ráðstefnunnar
þurfti ekki að hljóða eins og
raun bar vitni (Vesturveldin
létu undan kröfu Aust-
ur-Evrópuríkjanna og ekki var
minnzt á mannréttindamál í
henni). Mér finnst einnig að
Vesturveldunum beri skylda til
að vernda félaga í sovésku
Helsinki-mannréttindanefndinni
Af 40 félögum hennar situr 21
í fangelsi og tveir hafa þegar
verið dæmdir. Þeir gerðu sig
ekki seka um neina glæpi, utan
hvað þeir létu frá sér fara
yfirlýsingu um mannréttinda-
ákvæði Helsinki-sáttmálans.
Hvað mikið hefur áunnizt í
mannréttindamálum síðan
Stalín var við völd í Sovétríkj-
unum?
Núna eru engar fjölda-
hreinsanir í gangi, en í raun er
kúgunin jafnmikii og hún var
þá, , yfir apdófsmenn ná engin
lög í Sovótríkjunum. Sem fyrr
hefur KGB ótakmörkuð völd. Ef
þau völd verða ekki skert, getur
svo farið að fjöldahreinsanir
verði aftur teknar upp. Nútíma-
þjóðfélagið í Sovétríkjunum er
sjúkt, mjög sjúkt. Ég held að ef
efnahagslegt og lagalegt frelsi
yrði leyft í landinu batnaði
þjóðfélagið mikið. Og yrði frjáls
blaðamennska leyfð í landinu
batnaði þjóðfélagið mun fyrr.
Þannig tel ég að hægt yrði að
bæta sovéskt þjóðfélag: eftirlát-
ið íbúunum frelsi til að leysa
þau vandamál, sem ósanngjarn-
ir leiðtogar hafa skapað. Komist
ung stjórn til valda í Sovétríkj-
unum álít ég að hún skilji hvað
gera þurfi. Éf til vill lifi ég ekki
til að sjá von mína rætast. En
að mínu mati verður fósturland
mitt senn í fremstu röð
þróunarlanda heims.