Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 12

44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. MAÍ 1978
UTAMbJL
„Kristileg lýðræðisstefna er borgaraleg og hófsamleg. Hún er ,'kki
andlaus hentistefna, dýrkun meiri hlutans, dans í kringum gullkált.“
eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson
Maðurinn og málefnið
„Hver er eftirlætisstjórnmálamaður
þinn?“ Þessi spurning kom mér í nokkurn
vanda, þegar ég var spurður hennar af
áhugamanni um stjórnmál. Eg svaraði þó
eftir nokkra umhugsun: „Konrad
Adenauer". Svarið kom spyrjandanum á
óvart. Eftirlætisstjórnmálamaður hans
var John F. Kennedy. Aðrir dæmigerðir
eftirlætisstjórnmálamenn eru Charles de
Gaulle, Winston Churchill, Franklin
Delano Roosevelt og aðrir stjórnskörung-
ar, stórmenni og glæsimenni, sem hafa
vakið von eða hrifningu fjöldans. Hvers
vegna varð Adenauer fyrir vali mínu, en
ekki einhver þeirra? Til þess eru nokkrar
ástæður. í fyrsta lagi er ég ekki mjög
næmur fyrir því, sem Max Weber kallar
„náðarvald" eða „charisma“ foringjans. í
stjórnmálum eiga menn að vera alls
gáðir, en ekki í hrifningarvímu. Ég tek
málefnin fram yfir mennina, held, að
almenn eftirsókn eftir „sterkum mönn-
um“ í lýðræðisríkjunum sé tilraun
almennings til að kasta af sér ábyrgðinni,
sem frelsinu er samfara. Ég reyni að
dæma menn eftir verkum þeirra, en ekki
viðmóti. í öðru lagi er Adenauer sá, sem
hafði í samvinnu við frjálslynda hagfræð-
inginn Ludwig Erhard forystu um
siðferðilega og efnahagslega viðreisn
Þýzkalands eftir heimsstyrjöldina síðari.
Menn muna heldur eftir þeim, sem leggja
allt í rústir, en hinum, sem reisa það við,
þeir muna heldur eftir Hitler en
Adenauer. í þriðja lagi voru verk hans til
marks um rétt viðhorf að mínum dómi.
Stjórnmálastefna hans var kristileg
lýðræðisstefna, borgaraleg, hófsamleg.
Hún var ekki andlaus hentistefna, dýrkun
meiri hlutans, dans í kringum gullkálf,
eins og flestra nútímastjórnmálamanna,
heldur stefna frelsis og siðferðilegs
aðhalds, hvorki of né van. Ég held, að í
ólgusjó nútímans sé sú kjölfesta frelsis-
ríki án réttlætis annað en stofnun
stigamannahóps?" — eins og Ágústinus
kirkjufaðir. Þeir telja, að vald ríkisins
takmarkist af rétti einstaklinganna,
fylgja réttarstefnunni. Skarpskyggnustu
kennimenn réttarstefnunnar eru að mínu
viti miðaldaheimspekingurinn heilagur
Tómas frá Akvínó, samtímamaður
Snorra Sturlusonar, þýzki heimspeking-
urinn Immanúel Kant, samtímamaður
Skúla fógeta Magnússonar, og heimspek-
ingurinn, hagfræðingurinn og lögfræð-
ingurinn Friedrich A. von Hayek (nóbels-
verðiaunahafi í hagfræði 1974). Allir
skilja þeir það, að lögin eiga að lúta
siðferðinu, að frelsi hvers einstaklings
takmarkast af sama frelsi annarra
einstaklinga (Er nokkur stjórnmálavandi
til á ey Róbins ns Krúsos?) og að
úrlausnarefni stjórnmálanna er að draga
mörkin á milli þeirra.
1
Markaðskerfið og
lýðræðisskipulagið
Markaðskerfið er réttlátt, það er
reglukerfi utan um sjálfsákvörðunarrétt
einstaklinganna (en hann er ekki hægt að
rökstyðja vísindalega, hann er kominn
undir trúnni). Markaðskerfið er hagkerfi,
þar sem einstaklingarnir taka sjálfir
ákvarðanir (og ásinn kostnað) um
framleiðsluna, neyzluna og fjárfesting-
una, ríkið tekur þær ekki fyrir þá,
einstaklingarnir ákvarða þarfir sínar og
fullnægja þeim sjálfir. Þær ákvarðanir
einar, sem einstaklingarnir geta ekki
tekið sjálfir af einhverjum ástæðum, á að
taka með atkvæðagreiðslu að dómi
sannra lýðræðissinna. Vegna þeirra einna
og hinnar almennu reglu er ríkið
nauðsynlegt. Sannir lýðræðissinnar
reyna ekki að auka vald meiri hlutans
yfir minni hlutanum, heldur vald ein-
staklinganna, hvers og eins, yfir sjálfum
sér, dreifa valdinu eins og hægt er til
þeirra. Frelsið á að ráða, en ekki meiri
hlutinn (nema í því, sem nauðsynlegt er):
sá er munurinn á frjálsræðisstefnu
(„libertarianism") og meirihlutaræðis-
stefnu („majoritarianism"), sem báðar
eru þó taldar lýðræðisstefnur.
sinni, Einstaklingshyggju og hagkcrfi
(„Individualism and Economic Order“):
„Við þá alménnu kristilegu skoðun, að
einstaklingurinn eigi að hafa frelsi til að
fylgja samvizku sinni í siðferðilegum
efnum, ef athafnir hans eigi að hafa
eitthvert gildi, bæta frjálslyndu hagfræð-
ingarnir þeirri kenningu sinni, að hann
eigi að hafa frelsi til að nota sjálfur
sérþekkingu sína, verksvit og hugvit."
Kristin trú og
alræðisstefna
Frjálshyggja og kristin trú fara saman,
þótt menn geti að vísu verið frjálslyndir
Marx getur ekki farið saman við kristna
trú: Hún er önnur trú. Maður getur ekki
verið hvort tveggja, múhameðstrúar og
kristinnar trúar, og hann getur ekki
heldur verið bæði marxtrúar og kristinn-
ar trúar. Kenning Marx er heimsskoðun
og söguskoðun, skoðun á tilgangi manns
og heims. Húner keppinautur kristinnar
trúar. Fylgismenn ennar hljóta að hafna
því, sem gerir kristna trú að kristinni
trú. Sjálfur sagði Marx (í grein sinni,
Gyðingavandanum. árið 1843), að trúin
væri „vímugjafi almennings" og átti við
það, að hún dræpi allar umbætur í dróma,
með því að trúaðir menn horfðu einungis
til himna. Sá var dómur hans um kristna
trú. En kristnir menn eru athafnasamir
umbótamenn — ef þeir eru sannkristnir.
Ólíkar siðaskoðanir
Eru siðaskoðanir marxsinna og krist-
inna manna líkar? Öðru nær. Marxsinnar
stofna himnaríki á jörðu, sem verður
reyndar helvíti, en kristnir menn vita, að
himnaríki finna menn einungis í hjörtum
sínum. Marxsinnar halda, að maðurinn
verði fullkominn í „fyrirmyndarríkjum"
þeirra, en kristnir menn vita, að
einstaklingurinn getur aðeins fundið
fullkomnun í Guði — með því að
fullkomna siðgæði sitt. Marxsinnar draga
menn í stéttardilka og reyna að efna til
ófriðar með þeim, en kristnir menn telja
alla menn bræður. Marxsinnar viður-
kenna ekki rétt einstaklinganna, en
kristnir menn viðurkenna engan annan
rétt en einstaklinganna. Það er engin
tilviljun, að í alræðisríkjum kommúnista
og fasista hefur kirkjan verið rammasti
andstæðingur valdsmannanna. Alræðis-
stefna, hvort sem hún er kennd við
kommúnista eða fasista, er tilraun til að
gera stjórnmálin að trúmálum (enda
minna kommúnistaflokkar mjög á sértrú-
arsöfnuði í öllum háttum). Alræðissinnar
vilja ráða öllu, einnig siðgæði og trú
einstaklingsins. Þess vegna stunda
kommúnistar „heilaþvotta" og „endur-
hæfingar". En frjálslyndur maður kann
að gera greinarmun á trúmálum og
KRISTILEG LÝÐRÆÐISSTEFNA
ins nauðsynleg, sem siðakenning krist-
innar trúar er, og því ætla ég að ræða um
kristilega lýðræðisstefnu i þessari grein
— ræða um málefnið, en ekki manninn.
íslendingar geta margt lært af Þjóðverj-
um, sem hafa gert mikil mistök á þessari
öld.
Kristin trú og
lýðræðisstefna
Sú skoðun er alltof algeng, að siðakenn-
ing kristinnar trúar fari ekki saman við
stjórnmálakenningu frjálslyndra manna,
stuðningsmanna markaðskerfisins (kapí-
talismans), frjálshyggju. Hún er röng, því
að siðakenning kristinnar trúar er í
rauninni forsenda markaðskerfisins.
Kenning Krists er skýr: „Þú skalt elska
náunga þinn eins og sjálfan þig!“
Maðurinn á með öðrum orðum að gera
alla aðra menn jafngilda sjálfum sér.
Hann á að Ieggja sama mælikvarðann á
alla menn. „Dæmið ekki, til þess að þér
verðið ekki dæmdir, því að með þeim
dómi, sem þér dæmið, verðið þér
dæmdir,“ sagði Kristur í Fjallræðunni.
Bræðralagshugsjón kristinnar trúar er
sú, að enginn eðlismunur sé á mönnum
eftir kynþáttum, þjóðum eða stéttum.
Þeir eru allir menn, hafa allir sál (hvort
sem flokka ber þá „yfirmenni" eða
„undirmenni“, „öreiga eða „borgara",
eftir flokkunarreglum farísea nútímans,
róttæku menntamannanna). Hvaða
stjórnmálalegu ályktun ber að draga af
þessari siðferðilegu forsendu? Þá álykt-
un, að allir menn hafi sama réttinn til
frelsis Og að þetta réttarhugtak sé
frumhugtak stjórnmálanna: Manngildið
felur í sér mannhelgina. Krafan um
réttlæti — en það er, að einstaklingarnir
njóti allir sama réttar að lögum, að
almenn mannréttindi séu virt af valdhöf-
um — er sú krafa, sem frjálslyndir menn
gera til ríkisins. Þeir spyrja: „Hvað er
Réttarsinninn veit, að einstaklingarnir
hafa rétt og að ríkið eða „þjóðfélagið"
hefur engan rétt. „Félagslegt“ réttlæti er
ekki til, engin réttlát skipting
lífsgæðanna er til, aðeins réttlát skipti
einstaklinganna á þeim, enda er enginn
mælikvarði til á rétt verð vöru, á
efnahagsleg verðmæti, annar en markað-
urinn, eins og heilagur Tómas frá Akvínó
gerði sér fulla grein fyrir. „Félagshyggja"
eða „samhyggja" (sósíalismi) er af
þessum sökum órökrétt. Andstæðingar
hennar, frjálsh.vggjumenn, hafna hóp-
hyggjunni og velja einstaklingshyggjuna.
Einstaklingshyggja er kristileg mann-
h.VKgja: Eiga menn ekki að elska sjálfa sig
eins og náunga sinn, ef þeir elska
náungann eins og sjálfan sig? Slík
sjálfsást er ekki eigingirnd, heldur
sjálfsvirðing. Eins'taklingshyggja er í
rauninni sú skoðun, sem Immanúel Kant
kom orðum að, að einstaklingurinn eigi
ekki einungis að vera tæki í höndum
annarra, heldur einnig tilgangur í
sjálfum sér. „Hvíldardagurinn er manns-
ins vegna, en maðurinn ekki hvíldardags-
ins vegna,“ sagði Kristur.Fátt er frelsinu
hættulegra en sú skrípamynd af ómann-
úðlegri frjálshyggju, sem andstæðingum
hennar héfur tekizt að draga upp í huga
almennings með aðstoð þeirra stuðnings-
manna hennar, sem eru moðhausar.
Jónas Haralz sagði eins og satt var í ræðu
sinni á landsfundi Sjálfstæðisflokksins
1973, að „lýsing sósíalista og annarra
skipulagshyggjumanna á starfsemi
markaðskerfisins væri framúrskarandi
einhliða og byggðist raunar að miklu leyti
á hreinum skilningsskorti.“
Aflvél markaðsbúskaparins er ekki
ágirndin, heldur friðsamleg samvinna
frjálsra manna þannig að þeim sé ekki
meinað af ríkinu að skipta við \>á, sem
bjóða hagkvæmustu kjörin að þeirra
mati. (Frelsið er einnig frelsi til að taka
öðrum boðum, telja annað meira virði en
peninga.) Friedrich von Hayek reit í bók
án þess að vera kristnir. En geta þeir
verið kristnir og þó fylgt alræðissinnum,
fasistum eða kommúnistum? Því hafa
fáeinir menn haldið fram. Kenning Marx
er vinsælasta kenning alræðissinna nú á
tímum, og Erich Fromm og öðrum
marxsinnum hefur orðið skrafdrjúgt um
„mannúðlega samhyggju" (húmanískan
sósíalisma) og dregið kristna trú (og
zen-búddisma!) inn í umræðuhring hans.
Minni spámennirnir á Islandi, til dæmis
Guðsteinn Þengilsson og Hjalti Krist-
geirsson, hafa í ræðu og riti kallað margt
líkt með kenningum kristinna manna og
marxsinna, talið sáttargerð kristinnar
trúar og kenningar Marx æskilega.
Skáldið Jón Helgason orti ágæta vísu um
óvelkomna gesti í gullsölum himnanna.
... En ég ætla þó aö gefa máli þessara
manna örlítinn gaum. Marx var trúmaður
með vissum hætti. Hann var mannkyns-
frelsari, sem þrumaði yfir syndugum
lýðnum, steig á stól og steytti hnefa eins
og spámaður úr Gamla testamentinu,
enda Gyðingur að ætt: Dómsdagur var
heimsbyitingin, öreigarnir voru þjóðin
útvalda, þeir voru verkfæri Guðs (en Guð
heitir „Sagan“ á máli marxsinna), og
guðsríki var stéttlaust sælulandið. Fylg-
ismenn Marx eiga bæði helgirit og
smyrlinga í grafhýsum, þeir hafa klofnað
í „kirkju“deildir, ein er í Moskvu, önnur
í Peking og villutrúarsöfnuðir á Vestur-
löndum, og þeir deila um skilning
helgiritanna. Heimspeki þeirra er í sumu
lík heimspeki fylgismanna heilags Tóm-
asar frá Akvínó (eins og heimspekingur-
inn Brynjólfur Bjarnason bendir á í bók
sinni, Lögmáli og frelsi). Og afltaug
marxsinna er sú tilfinning, að mennirnir
lifi ófullkomnu lífi og það verði að bæta,
en henni deila þeir með kristnum
mönnum. Þeir hafa sumir samúð með
lítilmagnanum, minnsta bróður okkar.
Vissulega er margt líkt með kristinni trú
og kenningu Marx — eða narxtrú. En það
er nákvæmlega þess vegna, sem kenning
stjórnmálum, á því, sem er Guðs, og hinu,
sem er keisarans. Honum er það í
sjálfsvald sett, hvort hann kallar sig
kristinn eða ekki. Guð sinn finnur hann
sjálfur. Frjálshyggja er
stjórnmálaskoðun. sem er að sönnu
kristinnar ættar, en kenning Marx er
trúarskoðun. Það gerir gæfumuninn.
Stefna
Sjálfstæðisflokksins
Sjálfstæðisflokknum svipar að mínu
viti til kristilegu lýðræðisflokkanna á
meginlandi Norðurálfu. Á landsfundi
hans 1977 var þessi samþykkt gerð:
„Kristin kirkja hefur um aldir mótað að
miklu leyti hugsunarhátt íslenzku þjóðar-
innar. Einn fegursti samfélagslegi ávöx-
urinn af áhrifum kristinnar trúar er
lýðræðið með mannhelgi sinni, frelsi og
gagnkvæmri ^b.vcgðarskyldu þegnanna.
Lýðræðið trv'ggir h siðferðisþroska þegn-
anna or er sprottið upþ af kristnu
hugarfari. Það er jafnsterkt því hugarfari
og stendur og fellur með því. Þess vegna
ber að styrkja kristna kirkju og efla áhrif
kristinnar trúar í öllum uppeldisstörfum
á heimilum og í skólum. Þar er
undirstaðan lögð. Hlutverk stjórnmála-
manna á að vera útfærsla kristinnar
grundvallarhugsjónar á sem flestum
sviðum samfélagsins." Ég tek undir þessa
samþykkt, Stjórnarfarið í lýðræðisríkjum
er komið undir hugarfari borgaranna. Og
enn á það við, sem Gunnar Gunnarsson
skáld sagði í ræðu sinni, Vestrænni
mcnningu og kommúnisma, á fundi
Heimdallar, samtaka ungra Sjálfstæðis-
manna í Reykjavík, árið 1954: „Enginn,
sem eitt sinn hefur áttað sig á því, mun
tilleiðanlegur að láta Fjallræðuna í
skiptum fyrir feigðargaldra þeirra
manna, sem á vorum dögum öllum öðrum
fremur eru haldnir ergi gerræðis og
grimmdaræðis.“