Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 10. MAÍ 1978
55
Ævar R. Kvaran:
Hvers á
mælt mál
að gjalda?
Erindi flutt á leiklistarþingi í Þjóðleikhúsinu
Myndin er tekin á íslandsmótinu, sem nú er nýlokið. Spilararnir við borðið talið frá vinstrii Jóhann
Jónsson, Karl Sigurhjartarson, Stefán Guðjohnsen og Guðmundur Pétursson. Maðurinn sem réttir
Stefáni spilabakkana er keppnisstjórinn, Agnar Jörgensson. Meðal áhorfenda eru margir þekktir
bridgeáhugamenni Hans Nielsen, Jón Björnsson, Magnús Sigurjónsson, Halldór Aðalsteinsson, Örn
Scheving og Ólafur Karlsson.
eftir ARNÓR
RAGNARSSON
Bridgefélag Kópavogs
Fimmtudaginn 27. apríl lauk
barometerkeppninni hjá Bridge-
félagi Kópavogs. Keppni um
efstu sætin var mjög hörð og
lauk þannig að tvö pör,
Guðbrandur — Jón Páll og Óli
Már — Asmundur urðu efst og
jöfn að stigum með 265 stig.
Guðbrandur og Jón Páll báru
sigurorð af Óla Má og Asmundi
í innbyrðis viðureign þeirra í
keppninni og eru þeir því
sigurvegarar.
Röð 8 efstu para varð þessi:
Stig.
Guðbrandur Sigurbergsson —
Jón Páll Sigurjónsson 265
Óli Már Guðmundsson —
Asmundur Pálsson 265
Bjarni Pétursson —
Sævin Bjarnason 232
Bridge
Guðmundur Pálsson —
Sigmundur Stefánsson Haukur Hannesson — 177
Ragnar Björnsson Oddur Hjaltason — 169
Jón Hilmarsson Jónatan Líndal — 154
Þórir Sveinsson 79
Guðmundur Jakobsson -
Valgerður Bára
Guðmundsdóttir 79
Næstkomandi fimmtudag
verður spilaður 1 tvímenningur. kvölds
Tafl- og breidgeklúbburinn
Þegar ein umferð er eftir í
parakeppni TBK er staða efstu
para þessi: Stig.
Sólveig — Finnbogi 462
Osk — Dagbjartur 461
Sigríður — Jóhann 458
Halldóra — Sigurður 456
Guðrún — Rafn 451
Kristín — Jón 435
Síðasta umferðin verður spil- uð fimmtudaginn 11. maí kl.
20.00 í Domus Medica.
Bridgedeild -
Breiðfirðingafélagsins
Tveimur umferðum af fjórum
er lokið í tvímenningskeppni hjá
félaginu og er röð efstu para
þessi:
-Stig.
Mangús — Magnús 409
Anton — Sverrir 391
Óskar — Guðlaugur 380
Ingibjörg — Sigvaldi 377
Ásta — Sigríður 362
Brandur — Jón 362
Sveinn — Guðríður 359
Þriðja umferð verður spiluð
fimmtudagskvöld í Hreyfilshús-
inu þriðju hæð og hefst keppnin
klukkan 20 stundvíslega.
Ökunnugum manni sem kæmi
til Englands og spyrði þarlendan
mann, hvar heyra mætti fegurst
talaða enska tungu, kynni að vera
ráðlagt að gera eitt af þrennu:
fara í kirkju og hlýða á predikun,
bregða sér í leikhús, eða hlusta á
þuli eða fyrirlesara brezká út-
varpsins.
Sá sem hefur sæmilega kunn-
áttu í enskri tungu getur sam-
stundis heyrt á máli Englendings,
hvort hann hefur hlotið skóla-
menntun eða ekki. Framburður
móðurmálsins segir til um það.
Þetta stafar vitanlega af því, að
hver menntaður maður ber svo
mikla virðingu fyrir móðurmáli
sínu, að hann leggur rækt við
framburð þess, enda yrði hann
sér fljótlega til athlæis ella. Þetta
þykir hverjum Englendingi svo
Ævar R. Kvaran
sjálfsagt, að honum kemur ekki i
hug að ræða það. Sjálfsagður
skilningur á þessu rikir vitanlega
einnig hjá stjórn kennslumála og
kennarastéttinni; enda finnst sá
menntaskóli ekki i öllu landinu,
þar sem framsögn er ekki tekin
alvarlega sem sjálfsagður hluti af
námi nemenda. Þetta gildir vitan-
lega um allar þjóðir sem kenna
sig við menningu.
Erlendum vini íslenzkrar
menningar brygði alvarlega í
brún og ætti vafalaust efritt með
að trúa þvi, væri honum sagt, að
fagur framburður íslenzkrar
tungu væri ekki námsgrein í ein-
um einasta«kóla á islandi.
Hér á Islandi virðist orðin
„íslenzk tunga“ einungis tákna
ritmálið. Orðið ,,tunga“ ætti þó að
minna okkur á það, að þetta mál
má einnig nota til þess að tala
það. En í umræðum um íslenzku
virðist mælt mál yfirleitt alls ekki
vera til umræðu. Ég verð að
viðurkenna það, að þetta hefur
ævinlega verið mér undrunar-
efni. Hér snýst allt um ritað mál.
Og gengur það svo langt um þess-
ar mundir, að á alþingi halda
menn 40 klukkustunda ræður um
einn staf! Það virðist því ekki
skorta áhugann á ritmálinu.
Við eigum ágæta málfræðinga
og málvísindamenn, sem hafa rit-
að talsvert um íslenzku frá ýms-
um sjónarmiðum, enn allt er það
helgað rituðu máli. I skólum eru
réttilega gerðar til okkar strangar
kröfur um kunnáttu í islenzkri
málfræði, bragfræði setninga-
fræði o.s.frv. og er vitanlega ekki
nema gott um það að segja. Eg hef
gengið í gegn um allt íslenzka
skólakerfið: barnaskóla, mennta-
skóla og háskóla, en aldrei
minnist ég þess að hafa orðið var
við að kennari skipti sér af fram-
burði nemenda á máli þjóðarinn-
ar. tslenzk skáld hafa í fögrum
ljóðum vegsamað móðurmálið og
með réttu. Við erum af skiljanleg-
um ástæðum hreykin af því að
hafa getað varðveitt hina fornu
tungu Norðurlandaþjóða. En
samt er svo að sjá að þessi ást
okkar á tungunni nái einungis til
-itaðs máls, a.m.k. ef dæma má af
því virðingarleysi sem hingað til
lefur verið sýnt töluðu máli
íslenzku.
Mér er ekki kunnugt um hvað
kann að hafa verið skrifað og
skrifað um íslenzkan framburð
fyrr á öldum, en ekki er mér
grunlaust um að það sé sáralítið.
A þessari öld má segja að hljótt
hafi verið um þetta mál frá því
Guðmundur heitinn Björnsson,
landlæknir skrifaði merka grein í
Skólablaðið árið 1912, sem hann
nefndi Réttritunarheimska og
framburðarforsmán, og þangað til
dr. Björn Guðfinnsson, hóf há-
skólafyrirlestur sinn um fram-
jurð og stafsetningu haustið
1946. Að vísu má segja að gretn
Guðmundar hafi aðallega fjallað
um stafsetningu, en þar er þó að
finna þessi athyglisverðu orð um
framburð á íslenzku:
„Ég fæ ekki betur séð en það
væri ofurhægt að semja nákvæm-
ar framburðarreglur og laga og
fegra framburðinn að miklum
mun; þessi reglubundni fagri
framburður ætti að vera spari-
búníngur málsins; þannig ætti að
kenna málið i öllum skólum
landsins og þannig ættu allir
menntaðir menn að tala það.
Réttmæli er undirstaða réttritun-
ar.“
Þessi orð hins gáfaða landlækn-
is eru enn í fullu gildi. Vert er að
vekja athygli á síðustu setning-
unni: „Réttmæli er undirstaða
réttritunar". Við þurfum ekki að
leita lengi til þess að finna rök-
stuðning fyrir þessari skoðun.
Hver hefur ekki einhverntima
fengið bréf þar sem auðveldlega
má lesa úr rithættinum fram-
burðargalla • höfundar, svo sem
flámæli, linmæli o.s.frv. Sé því
skoðun Guðmundar Björnssonar
rétt, aó réttmæli sé undirstaða
réttritunar, Iiggur i augum uppi,
hve réttur og fagur framburður
móðurmálsins er nauðsynlegur
hverjum manni.
Þótt þeim sem kenna islenzku í
skólum okkar ætti ekki að verða
skotaskuld úr því að leiðrétta
meinlegustu villur í framburði
nemenda sinna, ber hins að
minnast, að hér á landi hefur
engin samræming islenzks
framburðar enn átt sér stað. Má
reyndar segja, að hún hafi ekki
verið framkvæmanleg sökum
skorts á nauðsynlegum undir-
búningi. Einn kennari notar
þennan framburð, annar hinn, og
fer það venjulega eftir því,
hvaðan menn eru ættaðir af land-
inu. Og sama máli gegnir vitan-
lega um okkur leikara, presta,
þingmenn, útvarpsþuli og aðra
þá, sem skilyrði hafa til að móta
framburð öðrum fremur.
Það er satt að segja ekki vanda-
laust fyrir erlendan stúdent sem
kemur hingað til Islands til þess
að læra að tala málið. Af kennslu-
bókum fyrir útlendinga hefur
a.m.k. til skamms tíma ekki verið
um anpað að ræða en bók drs.
Stefáns Einarssonar, prófessors
annars vegar og hins vegar bók
Sigfúsar Blöndals bókavarðar og
orðabókarhöfundar. En guð
hjálpi þeim stúdent sem ætlar að
notfæra sér báðar bækurnar, því
þá Stefán og Sigfús greinir á um
aðalatriði þessa máls. Hefur hvor
sinn framburð. Er þetta gott
dæmi um ósamræmið og óreiðuna
sem rikir í þessum efnum á Is-
landi.
Þeim sem hafa haft eðlilegar
áhyggjur af þessu ófremdar-
ástandi tungunnar var því óbland-
ið gleðiefni, þegar dr, Björn
Guðfinnsson hóf rannsóknir sínar
á íslenzkum framburði. En upp-
haf þess máls var það, að á haust-
þinginu 1939 hafði verið áætlað
nokkurt fé á fjárhagsáætlun ríkis-
útvarpsins „til málfegrunar eftir
fyrirmælum kennslumála-
stjórnarinnar“, eins og komist var
að orði. Þetta var í fyrsta sinn
sem fé var veitt til mállýzkurann-
sókna á tslandi.
Tveim árum síðar eða 1941, eft-
ir að rannsóknir voru hafnar, kom
í Ijós að frekari fjárveitingar væri
þörf, en þáverandi forsætisráð-
herra, Hermann Jónasson, sem
einnig fór með kennslumálin.
hljóp þá undir bagga og veitti
aukinn styrk til ferðakostnaðar
við mállýzkurannsóknirnar og ár-
ið 1916 kom svo út fyrsta bindi
drs. Björns um mállýzkur, þar
sem saman voru teknar niður-
stöðurnar af rannsóknum hans.
Má segja að rit þetta hafi ekki
verið byggt á sandi, þvf dr. Björn
og aðstoðarmenn hans rannsök-
uðu framburð um það bil 10.000
íslendinga, viðs vegar um land, og
var framburður hvers hljóðhafa
skráður á sérstakt spjald. Dr.
Björn hugsaði sér þetta fyrsta
bindi af þrem, en hann var lengst
af heilsuveill maður og lést fyrir
aldur fram áður en hann fengi
lokið þessu mikla menningar-
starfi. Það var stórskaði þessu
merka máli, að hann féll svo
snemma frá, þvi hann hafði sterk-
an áhuga á samræming islenzks
framburðar og var manna best til
þess faliinn að stjórna hinum um-
fangsmiklu og tímafreku rann-
sóknum, sem nauðsynlegar eru til
undirbúnings þess, að við eign-
umst skynsamlegan og fagran
fyrirmyndarframburð á islenzku
máli.
Ég hef i annarri ritgerð gert
nokkra grein fyrir tillögum dr.
Björns Guðfipnssonar, en tel þó
rétt að geta hér helstu tillagna
hans um samræmingu íslenzks
framburðar, en þær eru í stuttu
máli þessar:
I. Samræma skal í aðal-
atriðum islenzkan nútimafram-
burð, enda grundvallist sam-
ræmingin á úrvali úr lifandi mál-
lýzkum en ekki endurlífgun forns
framburðar, sem horfinn er úr
málinu með öllu.
II. Velja skal til samræmingar
að svo stöddu
1) réttmæli sérhljóða
2) hv-framburð, kringdan og
ókringdan
3) harðmæli, en hafna skal þá
jafnframt flámæli, kv-framburði
og linmæli.
Samkvæmt þessu skal t.d. bera
fram
a) lifa, muna, vera, för, en ekki
lefa, möna, vira, fur.
b) Hvalur, hvltur, hvolpur, en
ekki
kvalur, kvftur, kvolpur.
c) tapa, láta, sækja, aka, en ekki
taba, láda, sægja, a-ga
III. Jafnhliða þessari sam-
ræmingu skal stuðla að varðveizlu
ýmissa fornra og fagurra mál-
lýzkna, sem enn ber nokkuð á i
landinu og komið gæti til greina,
að siðar yrðu felldar inni hinn
samræmda framburð.
Siðan ég hóf að kenna leik-
listarnemum og öðrum framsögn
hef ég jafnan lagt áherzlu á þetta
þrennt, sem einmitt kemur fram i
tillögum drs Björns, þ.e. réttmæli
sérhljóða, hv-framburð og harð-
mæli. En það sem mér kann að
hafa tekizt að kenna í þessum
efnum hefur fljótlega gleymst,
þegar nemendur héldu áfram
námi i öðrum skólum eða tóku að
leika í leikhúsum, þar sem enginn
skeytti um fagran framburð
íslenzkrar tungu. Það liggur
vitanlega lika í augum uppi, að í
þessu stórmáli fá einstakir
kennarar ekki rönd reist við til-
hneigingunni til að Iina og fletja
framburðinn. Það er skylda
þeirra sem stjórna menningar-
málum þjóðarinnar að taka nú
þegar ákveðna afstöðu til þessa
máls. Þetta er menningarmál sem
þolir enga bið. Það hefur dregist
alltof lengi. Hér er hætta á ferð-
um sem nauðsynlegt er að horfast
í augu við, þróun sem þarf að
stöðva, sökum þess að að óbreyttu
ástandi er aðeins timaspursmál
hvenær t.d. harður framburður er
horfinn með þjóðinni og sama er
að segja um hv-framburðinn.
Rannsóknir drs Björns hafa sýnt,
svo ekki er um að villast, að hvort-
tveggja framburðurinn er á und-
anhaldi.
Sú skoðun er að sjálfsögðu
hugsanleg, að láta eigi þróun
mælts máls afskiptalausa og á
hún rétt á sér, engu síóur en aðrar
skoðanir. En eins og ljóst er orðið
af þvi sem ég hef hér sagt fylli ég
ekki þann flokk. Eg vil vernda
það sem ég tel fagurt og eftir-
sóknarvert í mæltu ináli og hef
byrjað á sjálfum mér, því ég er
ekki alinn upp við þann fram-
burð, sem ég vil styðja að tekinn
verði upp í samræmt mælt mál.
Mælt mál er plógur og sverð
íslenzkra leikara, í senn verkfæri
þeirra og vopn. Það er farið að slá
ryði á þetta vopn, sökum sinnu-
leysis. Ég tel það því verðugt
verkefni íslenzkra leikhúsmanna
að vera í fararbroddi, þegar um
verndun talaðs orðs er að ræða.
Það má ekki spyrjast um okkur að
við látum okkur engu skipta eða
vanrækjum mælt mál á Islandi.
Látum það verða stolt okkar i
framtiðinni að mönnum sé visað í
leikhús til þess að heyra fegurst
talaða íslenzku á Islandi.