Morgunblaðið - 10.05.1978, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. MAÍ 1978
Jón Þ. Árnason:
Lífríki og lífshættir XV
Lænmeisiannni iviarcuse.
Líftrygging
frelsisins
Afbrot eru samfélagsleg fyr-
irbæri, sem þjóðfélagiö skýr-
greinir, og dæmir og refsar
hinum brotlegu í samræmi við
gildandi hegningarlög. En þau
eru auk þess annað og kannski
ekki veigaminna. Þau eru dómur
þjóðfélagsins um sjálft sig, sér
í lagi sökum þess, að þau eru
afdrifaríkustu tilræðin við hefð-
og lögbundið siðgildamat, sem
þjóðfélagsþegnarnir hafa geng-
izt undir að hlýta og halda í
heiðri. Þau eru því vel nothæfur
mælikvarði þess, er þjóðfélagið
hefir annars vegar einsett sér að
gera og vera, og hins vegar þess,
sem það í raun og veru er og
megnar. Af eðli manneskjunnar
leiðir, að ávallt hlýtur að verða
eitthvert misræmi þar á, en
hversu alvarlegt það er, fer að
mestu eftir siðgæði einstakling-
anna, kostum laganna og styrk
réttargæzlunnar, að ógleymdum
uppeldisáhrifum heimila, skóla
og kirkju.
En þetta bil er víðast hvar
orðið tilfinnanlega breitt.
A Vestiirlöndum, þar sem
réttarríkið hefir um langan
aldur staðið á traustum grunni
aldagamallar menningararf-
leifðar, virðist ástandið fyrir
alllöngu vera orðið nokkurn
veginn jafn hörmulegt og örg-
ustu fjendur þeirra gat dreymt
um. Um það eru daglegar fréttir
órækastur vitnisburður, þannig
að þess gerist ekki þörf að nefna
dæmi.
Göfugasta markmið vest-
rænna réttarríkja hefir ævin-
lega verió að styðja einstakling-
inn í heiðarlegri hamingjuleit,
Við framhaldsnám.
í anda fornra laga
Meginmarkmið refsinga var
því hefnd, réttarríkið hafði tekið
að sér að reka hefndarréttar
þess, sem brotið hafði verið
framið gegn. Réttarríkið eitt
mátti fangelsa og þrælka,
hengja og hálshöggva, og á
meðan það var og hét, hafði það
þá einurð og hreinskilni til að
bera að vísa á bug allri væmni
og öllu væli um að þjóðfélaginu
bæri skylda til að hlynna að
drepkýlum sínum, því að enn
var í fullu gildi, það sem íslenzkt
stórskáld og þjóðskáld orðaði
svo fagurlega:
„Fyrirmæluni furnra laga
fylgdu mcnn í gamla daga. '
hitu á jaxlinn. hlósi kalt.
þá var okki þj<>Alogt ordið
ad þakka fyrir sonarmordid
og fyrirgofa öllum allt.“
Á meðan „fyrirmælum fornra
laga“ var hlýtt í réttargæzlu- og
dómsmálum, réttur hins lög-
hlýðna og ríkistrygga einstakl-
ings til sjálfstæðis og sjálfsvirð-
ingar virtur meira en mataræði
milljónaþjófa, einkalíf einstakl-
„Versta meinsemdin, sem hrjáir heiminn, er ekki
styrkur illmenna, heldur Jrrekleysi valmenna.“
Sjúkdómseinkenni
Misferli, afbrot og glæpir eru
að því leyti til nokkurs þarfa,
þótt andstyggð séu og óþolandi,
að tíðni þeirra gefur til kynna,
hversu veikburða, úrkynjað eða
sjúkt þjóðfélagið er orðið, og
þess vegna í hættu. Fráhvarfið
frá heilbrigðum lífsháttum
gegnir því svipuðu hlutverki,
hvað heildina snertir, og sárs-
auki eða verkir í líkamanum og
eirðarleysi eða hugarvingl í
sálarlífi einstaklingsins, að því
er hann varðar. Osiðafólk og
glæpalýður eykur umsvif sín því
hvatlegar, þeim mun þróttminni
sem þjóðfélagið gerist; kvöl og
pína einstaklingsins fara oftast
vaxandi eftir því sem sjúkling:
urinn nálgast skapadægur sitt. í
báðum tilvikum er um sjúk-
dómseinkenni að ræða, sem
boða harmkvæli eða dauða, ef
vikizt er undan að gera nauð-
synlegar gagnráðstafanir.
Ekkert samfélag fær staðizt
og dafnað nema innan þess ríki
almennt viðurkenndar um-
gengnisreglur og siðvenjur, sem
taka af tvímæli um, hvernig
þegnum þess beri að haga
sambúðarháttum sínum. Ymist
helgast þessar reglur af viðtekn-
um, og virtum venjum, sem
einstaklingarnir hafa lært af
reynslu genginna kynslóða og
oft erfiðri lífsbaráttu, ellegar að
þær hafa hlotið formlega stað-
festingu í skuldbindandi laga-
bálkum. Ef eða þegar þessi
varnargarður bilar eða brestur,
þá er samfélagið, sem honum
var ætlað að vernda, úr sögunni
í bókstaflegurrf skilningi um
leið. Hrun þjóðfélaga gerast
með mismunandi hætti, á stund-
um skyndilega, hins vegar hægt
og sígandi, en alltaf, þegar
þegnárnir segja í sundur lögin
með sér, telja sig óbundna af
sameiginlegum boð- og bann-
reglum, er fram að því hafa
skorið úr um samskipti þeirra
sín á milli og mótað afstöðu
þeirra til réttarríkisins.
— Romain Rolland.
eða að láta hann að minnsta
kosti afskiptalausan í þeirri
viðleitni hans; vernda líf hans
og limi, frelsi og réttmætar
eignir, hvort heldur sem var
gegn yfirgangi hrokafullra
stjórnvalda eða ófyrirleitni og
hrottaskap náungans. Að þessu
takmarki var m.a. stefnt með
þvi að leitast við að tryggja svo
sem verða mátti, að allir ein-
staklingar, er eins var ástatt
fyrir, nytu sama réttar að lögum
gagnvart dómstólum og yfir-
völdum, og bæru sömu ábyrgð.
Á það var m. ö. o. litið eins og
sjálfgefið mál, að réttindi og
skyldur fylgdust að.
Þegar Vesturlandafólk tók sér
orðið „glæpur“ í munn, var
venjulega átt við þjófnað, rán,
limlestingar eða morð, sem einn
eða fleiri einstaklingar frömdu
á öðrum. Lögum Vesturlanda
var ætlað það hlutverk að
hindra slíkt eftir föngum, lög-
reglu að leita og handsama hina
seku, ef út af brá, dómstólum að
dæma til refsinga og fangelsis-
yfirvöldum, eða eftir atVikum
böðlum, að fullnægja dómum,
þegar málsbætur heimiluðu ekki
sektir og/eða fjármunalegar
skaðabætur.

Fyrstu sporin.
Til þess eru lög, að
boðorð skulu haldin
Réttur án máttar er réttleysi - „MaImúðarmenn,,
ógna frelsinu - Gróðrarstíur hryðjuverkalýðs
ingsins friðheilagt og réttmæt
sjálfsbjargarviðleitni hans talin
sjálfsögð mannréttindi, fyrir-
hyggja og hófsemd hærra metin
en hraðgróðabrall og ofát, og
glæpamaðurinn talinn vera
nákvæmlega það, sem hann var,
þ.e. glæpamaður, þá var þjóð-
félagslegt andrúmsloft á
Vesturlöndum heilnæmt og
hressandi.
En svo snerist
allt til vinstri
Allt hefir þetta breytzt á
aðeins hálfum mannsaldri eða
þar um bil.
Öfgafull agaleysis- og sið-
flóttahyggja, sem engu líkist
fremur en sálsýkislegu bráða-
fári, hefir heltekið óhugnanleg-
an fjölda fólks á nær öllum
Vesturlöndum. Undir vöru-
merkjum „umbóta", „mannúð-
ar“ og „framfara" var tekið til
við að naga kjarna laganna,
slaka á réttargæzlu og þrengja
athafnasvigrúm lögreglu, binda
hendur dómara, draga úr refsi-
þyngd og nema refsiákvæði úr
lögum, ofbeita náðunarheimild-
um, afskræma refsimarkmið og
smyrja óhróðri á refsivist og
aðbúnað fanga, stimpla fangelsi
sem „gróðrarstíur" afbrota og
glæpa, o.s.frv. — allt í
„mannúðarskyni" og til þess að
uppræta orsakir óæskilegar
hegðunar misyndislýðs.
„Umbótalistinn" er langur og
á enn eftir að lengjast, ef
„mannúðarfólk“ fær að leika sér
með öryggi saklatrs’ra borgara
öllu lengur en orðið er, því að
óþarft er að taka fram, að
„mannúðin" nær aldrei til
þeirra, sem um sárt eiga að
binda eftir dekurbörn þess.
Síðan „mannúðarmenn"
gengu með sigur af hólmi í
styrjöld sinni gegn réttarríkinu,
er liðinn meira en nógu langur
tími — upp undir 40 ár — til
þess að hinn fyrirheitni af-
bragðsárangur af iðju þeirra og
eljusemi væri skráður leiftrandi
letri í afbrota- og sakamálabæk-
ur, sem sýndu svart á hvítu, að
löghlýðni hefði blómstrað, dreg-
ið hefði úr misferli, afbrotum og
glæpum — já, að slíkur ófögnuð-
ur væri aðeins þungbærar
endurminningar eldra fólks.
Verkin tala
En því er nú verr og miður,
hagskýrslum hörmunganna ber
hvarvetna saman um, að glæp-
um og öðrum voðaverkum hefir
fjölgað í réttu hlutfalli við
umsvif og athæfi taumleysis-
sinna. Sérhverri ívilnum og
fyrirgreiðslu, sem lögbrjótum
hefir verið látin í té, öllum
„endurbótum" í dómsmeðferð og
refsivist, hefir fylgt rishærri
alda óbótaverka, aukinn yfir-
gangur illvirkja. Götur og torg
ýmsra stórborga — og reyndar
ekki allra svo afskaplega stórra
— hafa orðið hættusvæði um
hábjartan dag, þar sem friðsamt
fólk kemst naumast ferða sinna
án þess að verða fórnarlömb
óargalýðs. Glæpamenn fagna
auknu frelsi og njóta meiri
hlunninda, en almenningur
verður að sama skapi að sætta
sig við minna frelsi og skert
réttindi.
Og í því sambandi ber að
leggja ríkt á minnið, að „mann-
úðarmenn" staðhæfðu með tár-
vot augun að útkoman yrði
öllum til góðs — ekki sízt
friðsömu fólki.
En það er alls ekki nóg með
að glæpaverkum hafi fjölgað
gífurlega miðað við fólksfjölda,
þau hafa jafnframt orðið við-
bjóðslegri með degi hverjum. Og
enn eitt, sem máski er skelfileg-
ast af öllu: börnum og ungling-
um fer stöðugt fjölgandi í hópi
afbrotafólks. Milljónir ung-
menna verða eiturefnum að
bráð, sumir þegar á barna- eða
Framhald á bls. 63.