Morgunblaðið - 10.03.1987, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 10. MARZ 1987
Minning:
Bjarni Vilhjálmsson
fv. þjóðskjalavörður
Fæddur 12. júní 1915
Dáinn 2. mars 1987
Við skyndilegt andlát Bjarna Vil-
hjálmssonar vinar míns og frænda
vakna margar minningar. Ýmsar
þeirra eru tengdar heimaslóðum
okkar á Norðfírði, þar sem stein-
snar var milli bemskuheimila okkar
í Hátúni og á Fögruvöllum. Milli
flölskyldnanna vora sterk vináttu-
bönd, bæði milli foreldra okkar og
systkinahópanna tveggja. Við vor-
um leikfélagar þeirra systkina og
era margar ljúfar og góðar minn-
ingar frá þeim áram, sem gott er
að ylja sér við. Sjávarkauptúnið var
merkilegt samfélag, og sá einn get-
ur til hlitar skilið lögmál þess og
innviði sem kjmnst hefír því af eig-
in raun. Á Norðfírði var gott að
alast upp með harðduglegu, hjarta-
hlýju og raungóðu fólki. Meðal
þessa góða fólks vora foreldrar
Bjama, Kristín Ámadóttir og Vil-
hjálmur Stefánsson, mikil ágætis-
hjón, vinnusöm, dugleg og
ráðdeildarsöm. Bamahópurinn var
óvenjustór og lífsbaráttan, ekki síst
á kreppuáranum, var vissulega
hörð. Systkinin fóra öll snemma að
vinna og studdu foreldra sína ötul-
lega. Öll vora þau vel greind og
atorkusöm og samheldni innan fjöl-
skyldunnar var mikil og góð. Bjami
var sá eini þeirra, sem fór háskóla-
leiðina. Hann var bráðskarpur
námsmaður og fluggreindur. Faðir
minn, sem þá var skólastjóri á Norð-
fírði, réri að því öllum áram, að
Bjami færi í menntaskóla, og átti
það raunar við um marga aðra
ungiinga, sem hann örvaði til frek-
ara náms og liðsinnti við það.
Bjami Vilhjálmsson lauk stúd-
entsprófí frá Menntaskólanum á
Akureyri vorið 1936, þeim mennta-
skóla sem gerði með heimavist sinni
og merkilegri skólastefnu efnalitl-
um mönnum kleift að stunda
menntaskólanám. Ætla ég, að
margir þeirra, sem Iuku stúdents-
prófí á Akureyri á kreppuáranum,
hefðu farið á mis við slíka mennt-
un, ef ekki hefði notið við þessarar
merku menntastofnunar undir for-
ystu Sigurðar skólameistara.
Stúdentamir á Akureyri 1936 vora
19 talsins, en allmargir þeirra hafa
nú kvatt þennan heim. Var í hópi
þessa stúdentaárgangs margt
ágætra manna, m.a. dr. Kristján
Eldjám, en þeir Bjami vora aldavin-
ir. Þau bekkjarsystkinin flest
hittust á heimili bekkjarsystur
þeirra, Rögnu Jónsdóttur, sunnu-
daginn 1. mars sl. Var Bjami þá
hress og glaður. Aðfaranótt næsta
dags kom kallið, sem við verðum
öll að hlíta.
Bjami lauk kandídatsprófi í
íslenskum fræðum 1942. Hann varð
síðar kennari við ýmsa skóla hér í
Reykjavík, þ.á m. Kennaraskólann,
allt til 1958, er hann var skipaður
skjalavörður á Þjóðskjalasafni.
Þjóðskjalavörður var hann skipaður
1968 og varð eftirmaður Stefáns
Péturssonar. Því mikilvæga emb-
ætti gegndi hann allt til þess að
hann lét af embætti fyrir aldurs
sakir. Ævistarf Bjama tengdist því
mjög Þjóðskjalasafni. Bjami naut
sín vel í þeirri stofnun meðal skjala,
eldri og yngri, sem hann umgekkst
og handlék með næmleik þess
manns sem glöggan skilning hafði
á íslenskri sagnfræði og menning-
arhefð. Gegnir safnið geysimiklu
hlutverki. Bjami ræddi oft við mig
hugmyndir sínar um bættan hag
safnsins. Ó1 hann m.a. þá von, að
vinnuskilyrði safnvarða og annars
starfsfólks yrðu bætt og tóm gæfíst
til margvíslegrar úrvinnslu á hinum
mikla gagnaforða, sem safnið hefír
að geyma.
Bjami var vinnusamur maður
með afbrigðum, sem gerði fyrst og
fremst kröfur til sjálfs sín. Öll sín
störf rækti hann af vöndugleik og
kostgæfni. Hann var mjög kvaddur
til trúnaðarstarfa. Margir muna,
að hann var formaður landsprófs-
nefndar miðskóla um langt árabil,
16 ár, og vann þar mikið verk og
vandasamt. Hann var einnig mjög
lengi ritari hugvísindadeildar
Visindasjóðs eða allt frá því sjóður-
inn hóf starfsemi sína árið 1958.
Unnu þeir dr. Jóhannes Nordal, sem
var formaður deildarinnar frá upp-
hafi, mikið starf saman að mikil-
vægum verkefnum, Bjami átti sæti
í Nýyrðanefnd, síðar Islenskri mál-
nefnd, allt frá 1962 og í ömefna-
nefnd frá 1968. Er mér kunnugt
um, að hann átti góðan hlut að
störfum þessara nefnda, enda var
hann maður orðhagur og orðvís.
Bjami átti lengi sæti í stjóm Hins
íslenska þjóðvinafélags eða allt frá
1956 og var forseti þess hin síðustu
ár.
Eftir Bjama Vilhjálmsson liggja
veigamikil ritverk, sem aðrir munu
eflaust relq'a. Era þau einkum á
sviði málfræði, málsögu, mannfræði
og þjóðfræði. Ritgerðir hans era
allar vandaðar og traustar og lýsa
mikilli þekkingu og góðri dóm-
greind, ritaðar á tærri íslensku.
Hann vann geysimikið starf við
ýmsar útgáfur, einn eða með öðr-
um, þ.á m. era fomaldarsögur og
riddarasögur. Hann var flestum
fróðari um íslenskar þjóðsögur, og
áhugi hans á þeim birtist m.a. í þvi
að hann sá um nýjar útgáfur af
íslenskum þjóðsögum og ævintýram
eftir Jón Ámason (ásamt Áma
Böðvarssyni) og á íslenskum þjóð-
sögum Ólafs Davíðssonar. Er míkill
fengur að þessum útgáfum. Ágætt
framtak var það hjá þeim Olafi
Halldórssyni og Bjama að taka
saman og gefa út íslenska máls-
hætti (1966, með bókarauka 1979).
Auk þess má nefna lestrarbækur,
er hann tók saman ásamt öðram
til nota við íslenskukennslu.
Á síðustu áram fékkst Bjami
mikið við ættfræði, ekki síst ættir
Austfirðinga. Var hann tvímæla-
laust einn traustasti ættfræðingur
landsins. Ýmsar ættfræðirannsókn-
ir hans og athuganir era mikils
virði.
í tilefni sjötugsafmælis Bjama
12. júní 1985 stóðu vinir hans að
útgáfu vandaðs afmælisrits. Orð
eins og forðum, með safni greina
eftir hann og ritaskrá. Með þvi var
honum sýnd verðskulduð sæmd.
Bjami Vilhjálmsson var einkar
geðfelldur maður, ljúfmenni og
prúðmenni í viðmóti og framkomu.
Orðin „að vera fremur en að sýn-
ast“ einkenndu hann. Öll yfírborðs-
mennska var honum íjarri skapi.
Hann var maður góðviljaður með
ríka réttlætiskennd. Hann hafði
góða kímnigáfu og sagði skemmti-
lega frá. Með honum var ávallt
gott að vera.
Bjami var hamingjumaður í
einkalífí sínu. Hann kvæntist árið
1943 Kristínu Eiríksdóttur frá
Hesteyri, ágætri konu, og var
hjónaband þeirra ástúðlegt og
heimilið aðlaðandi. Þau eignuðust
Qögur böm og era bamabömin 11.
Er þetta hin ánægjulegasta §öl-
skylda.
Ég kveð þennan bemskuvin minn
með trega, en jafnframt hlýrri þökk
fyrir samfylgdina. Við Valborg
vottum Kristínu, bömum þeirra
Bjama og fjölskyldum og systkinum
hans einlæga samúð okkar.
Með Bjama Vilhjálmssyni er
genginn mikill mannkosta- og
þegnskaparmaður, sem skilað hefír
íslensku þjóðfélagi miklu ævistarfí.
Öllnm hlaut að vera hlýtt til hans,
sem áttu því láni að fagna að kynn-
ast honum. Slíks manns er gott að
minnast.
Armann Snævarr
Bjami Vilhjálmsson fyrrverandi
þjóðskjalavörður var einn af virt-
ustu fræðimönnum landsins,
spannaði allar greinar íslenskra
freeða, málfræði, bókmenntir og
sögu. Aðrir kunna betur en ég að
gera fræðimennsku hans skil. Hér
verða aðeins skráð fáein orð í
kveðjuskjmi.
Kynni okkar Bjama urðu aldrei
mjög náin, en við áttum gott sam-
starf á tvennum vettvangi um
rösklega tveggja áratuga _ skeið,
fyrst við prófstörf í Háskóla íslands
og síðar í íslenskri málnefnd. Hann
var öðlingur í viðkjmningu, gaman-
semin góðleg, háttvísin óbrigðul.
Bjami Vilhjálmsson var orðinn
þjóðkunnur fræðimaður þegar
fimdum okkar bar fyrst saman.
Hann varð prófdómari í íslenskri
málfræði í Háskólanum um það
lejrti sem ég hóf þar kennarastörf.
Ég minnist þess þakklátum huga
hve notalegt mér þótti að kjmnast
þessum manni og hafa stuðning af
honum. Hann var íhugull, vel að
sér og dómglöggur. Áhrif hinna
fyrstu kynna hafa ekki skilið við
mig síðan. Það fann ég vel er ég
hitti Bjama síðast, í samkvæmi fá-
einum dögum fyrir andlát hans.
Áhugi Bjama Vilhjámssonar
beindist snemma að íslensku máli
og málfræði og ekki síður að nýyrð-
asmíð og málbótum. Sjálfur var
hann ágætlega ritfær og smekk-
maður á mál. Eitt af því fyrsta sem
hann birti eftir sig á prenti vora
tvær greinar um tungutak dagblaða
(í Helgafelli 1944). Sama ár birtist
hin merka athugun hans á nýjrrðum
Jónasar Hallgrímssonar í þýðing-
unni á Stjömufræði Ursins og 1951
stórfróðleg ritgerð um orðasmíð
Sigurðar skólameistara, læriföður
Bjama í Menntaskólanum á Akur-
eyri. Svo rækileg úttekt á orðasmíð
einstakra manna hafði ekki verið
gerð áður svo að mér sé kunnugt.
Bjami mátti heita sjálfkjörinn í
nýyrðanefnd 1962, þegar hún var
að myndast, og hann átti sæti í
íslenskri málnefnd frá stofnun
hennar 1964 til ársloka 1984. Eftir
það tók hann að sér á vegum mál-
nefndar að vera málfræðilegur
ráðunautur orðanefndar bókagerð-
armanna.
Bjami Vilhjálmsson var hæglátur
maður og hógvær, lét ekki mikið
yfír þekkingu sinni, en leyndi á
sér. Mér verður hugsað til ógleym-
anlegra daga sem við hjónin áttum
með Bjama í Færeyjum sumarið
1984. Þá var hið árlega þing nor-
rænu málnefndanna haldið þar í
fyrsta skipti. Ég hafði setið nokkur
slík þing erlendis og ætíð verið eini
íslenski fulltrúinn. Mér var mjög í
mun að fleiri kæmu frá íslandi í
þetta sinn, svo að það varð úr að
Bjami færi líka sem aldursforseti
málefndarinnar.
Stjómandi þinghaldsins í Færeyj-
um var góðvinur okkar íslendinga,
Jóhan Hendrik Poulsen, magister.
Við höfum átt samleið á öllum
málnefndaþingum síðan 1978. Að
fundahöldum loknum bauð hann
okkur Islendingunum heim í
Kirkjubæ. Þar nutum við höfðing-
legrar gestrisni á heimili þeirra
hjóna, Jóhans og Bimu, þá tvo sól-
arhringa sem við þurftum að bíða
eftir flugfari heim. Þama fékk ég
tækifæri til að kynnast því betur
en áður hve margfróður Bjami Vil-
hjálmsson var um alla skapaða hluti
frá liðnum tímum. Þeir Bjami og
Jóhann náðu fljótt vel saman, settu
á langar viðræður og sökktu sér
niður í fræðileg hugðarefni. Mér
er minnisstæður fögnuður gestgjaf-
ans jrfír þessum kjmnum og aðdáun
hans á gestinum, sem hann kallað
„hafsjór af fróðleik" og þrejdtist
ekki á að vegsama.
Bjami Vilhjálmsson er nú horfínn
af sjónarsviðinu fyrstur þeirra
manna sem setið hafa í íslenskri
málnefnd. Við sem eftir lifum minn-
umst hans með söknuði og þakklæti
fyrir samstarfíð og allt sem hann
vann í þágu íslenskrar tungu og
íslenskra færða.
Kristínu konu hans og fjölskyldu
allri sendum við hjónin einlægar
samúðarkveðjur.
Baldur Jónsson
í grein, er ég skrifaði um Bjama
Vilhjálmsson sjötugan og kom í
Morgunblaðinu 12. júní 1985, sagði
ég svo m.a.: „Bjami hefur átt sæti
í stjóm Hins íslenzka þjóðvinafélags
allt frá 1956, og er mér ljúft að
minnast ánægjulegs samstarfs við
hann á þeim vettvangi á áranum
1967—1984. Unnum við saman
t.a.m. að útgáfu íslenzkra úrvals-
greina I—III, 1976—78, og ásamt
Jóhannesi Halldórssjmi að útgáfu
1. bindis úrvals bréfa til Jóns Sig-
urðssonar 1980. En nánust kynni
tókust þó með okkur Bjama í
Safnahúsinu við Hverfísgötu, þar
sem við störfuðum samtímis í fulla
tvo áratugi.
Bjami Vilhjálmsson réðst skjala-
vörður að Þjóðskjalasafni íslands
1958, en var skipaður þjóðslq'ala-
vörður tíu áram síðar, 1968, og
gegndi því embætti til ársloka 1984.
Þjóðskjalasafn og Landsbóka-
safn hafa átt sambýli í Safnahúsinu
frá öndverðu, eða frá árinu 1909,
húsið í rauninni reist handa þeim,
þótt Fomgripasafnið (síðar Þjóð-
minjasafn) og Náttúragripasafnið
fengju þar inni til bráðabirgða. Eins
og kunnugt er, er húsrými Þjóð-
skjalasafns og Landsbókasafns
fyrir löngu þrotið og söfnin orðið
að grípa til leiguhúsnæðis úti í bæ.
Við tilkomu Þjóðarbókhlöðu er ætl-
unin, að Þjóðslq'alasafn fái allt
Safnahúsið til sinna nota, en það
átti ekki að verða um daga Bjama
í Þjóðskjalasafni."
Þessi mál hafa nú skipazt á ann-
an veg, eins og kunnugt er, því að
Þjóðskjalasafn flyzt á næstunni í
húsakjmni gömlu Mjólkurstöðvar-
innar við Laugaveg.
Eftir að Bjami lét af embætti
þjóðskjalavarðar, átti hann oft
vegna rannsókna sinna og ritstarfa
erindi í Safnahúsið, og hittumst við
þá stundum við hádegisverðarborð-
ið í matsal Amarhvols. Ekki
granaði mig, þegar við sr. Sigutjón
Guðjónsson sátum þar með Bjama
fimmtudaginn 26. febrúar, að það
yrðu síðustu samfundir, því að
Bjami var þá hressari í bragði en
hann hafði verið lengi að undan-
fömu. Mér var sagt, að sunnudag-
inn eftir hefðu þau hjónin skoðað
málverkasýningu síðdegis og farið
að svo búnu í heimsókn til náins
vinafólks. Heimkominn hefði Bjami
setzt við skrifborðið og unnið fram
eftir kvöldi, staðið svo upp og sagt,
að nú væri hann hættur og ætlaði
í háttinn. Þegar frú Kristín, sem
aldrei þessu vant var lengur frammi
við en hann, kallaði nokkru seinna
inn til hans, fékk hún ekkert svar
— og kom að Bjama látnum á rúm-
stokknum.
Við vinir Bjama Vilhjálmssonar
í Landsbókasafni söknum hans sárt
og sendum ágætri eiginkonu hans,
Kristínu Eiríksdóttur, fjölskyldu
hennar og öðram vandamönnum
innilegar samúðarkveðjur.
Finnbogi Guðmundsson
Það er sárt, þegar vinir kveðja,
en enn sárar, þegar sá maður er
vinur réttlætis og mannúðar.
Bjami Vilhjálmsson var formað-
ur landsprófsnefndar miðskóla
1948 til 1964. Landspróf vora um-
deild á sínum tíma. Valdir vora
ágætismenn sem forsvarsmenn fyr-
ir sína grein til að semja prófín og
vinna úr þeim ásamt kennuram.
Þeir kölluðu kennara saman að
hausti til ákvörðunar námsefnis,
þannig að allir vissu hvað til stæði
að vori. Þrátt fyrir það komu upp
ýmis deiluefni, sem flytja varð til
landsprófsnefndar, og vora þau öll
færð til sátta og samlyndis í tíð
Bjama.
Öðra sinni störfuðum við Bjami
ásamt Vésteini Ólasyni saman í
úthlutunamefnd starfslauna til rit-
höfunda, sem þá var nýstofnuð.
Bjami réð því að svipuð eyðublöð
fýrir umsóknir vora notuð um
starfslaun og við umsóknir um
Vísindasjóð. Nefndarmenn í starfs-
launasjóðnum vora sammála um að
lesa þyrfti verk allra umsækjenda,
sem nefnd vora í umsóknunum, en
tíminn var naumur. Bjami gat þess
í því sambandi að hann hefði lesið
sex rit á gamlársdag. Var venju
fremur hljótt um þessa úthlutun
eins og hin tvö árin. Þó bar við á
þessu tímabili, að við fengum all-
harðort aðfinnslubréf og kusum við
hin helst að láta því ósvarað. Bjami
kaus að svara fyrir sig, kvað ómak-
lega að okkur vegið. Hann var
þungur, þegar svo bar við, og
ákvörðun hans varð ekki haggað.
Þessi stefnufesta var hluti af
skapgerð hans, hann vissi, að hann
var alltaf maður til að standa fyrir
sínu. Hvar sem hann fór, var hann
alltaf sjálfum sér samkvæmur.
Ég kveð þennan góða vin, sem
var sættir saka og vildi ekki gera
á hlut nokkurs manns, en standa
jafnframt á rétti sínum, manns sem
allir fundu að óhætt var að treysta.
Ég vil lejrfa mér að senda konu
hans og bömum og öðram aðstand-
endum innilegar samúðarkveðjur
frá okkur hjónum ásamt þakklæti
fyrir vináttu og tryggð liðinna ára.
Guðrún P. Helgadóttir
Við andlátsfregn góðs drengs
verða hugir okkar hljóðir og daprir,
tár falla af augum og sorg býr í
hjarta. En lejrfum páskasólinni að
skína yfír dauðann og sorgina og
hugsum um hina látnu í bænum
okkar.
Bjami var Austfirðingur, fæddur
að Hátúni á Nesi í Norðfirði, 12.6.
1915, sonur kunnra merkishjóna,
Kristínar Ámadóttur og Vilhjálms
Stefánssonar, útvegsbónda þar,
stóðu að þeim hjónum traustar og
merkar ættir á Austfjörðum. Bjami
ólst upp með foreldram sínum í stór-
um systkinahópi á dugnaðar- og
myndarheimili. Snemma fann
Bjami á sér vorþey nýs tíma, sem
lá í loftinu, og gekk gunnreifíir til
móts við hann.
Bjama Vilhjálmssjmi var trúað
fyrir mörgu, enda var hann afkasta-
mikill dugnaðarmaður, framsýnn
og ráðhollur. Hann var því vel til
forystu fallinn og alla tíð hlaðinn
ábyrgðarmiklum trúnaðarstörfum.
Bjami var vinsæll og dáður af
öllum, sem kjmntust honum og hinn
mesti hugljúfi, er vildi hvers manns
vanda leysa. Islenzk tunga, íslenzk
ættfræði og íslenzkrar þjóðsögur
áttu hug Bjama Vilhjálmssonar
óskiptan og vann hann ótal mörg
þrekvirki, þessum fræðum til ómet-
anlegs stuðnings. Það má með sanni
segja, að Bjami væri gæfunnar
maður. Öllu, sem hann veitti braut-
argengi, famaðist vel og allir, sem
höfðu af honum náin kynni heilluð-
ust af framkomu hans og mann-
kostum. En hans mesta gæfa mun
þó ævinlega fyrst og fremst hafa
verið innan hans eigin heimilis-
veggja, þar sem hann naut ástríkis
Qölskyldu sinnar og tók á móti vin-
um og vandamönnum af höfðings-
skap og rausn. Þangað áttu líka
bamaböm hans tíðum erindi til afa,
sem var þeim svo óumræðilega
góður, fræddi þau og skemmti þeim
og gerði heimsóknimar eftirsóknar-
verðar og minnisstæðar.
Fundum okkar Bjama bar fyrst
saman fyrir 45 áram á heimili for-
eldra minna, gazt okkur strax vel
að háttvísi og prúðmannlegri fram-
komu hans. Síðan höfum við mætt
sama viðmótinu, hlýju og einstökum
velvilja þeirra hjóna, sem hefur ork-
að á okkur móður mína eins og
þegar sólin brýzt fram. Við brottför
Bjama Vilhjálmssonar, fv. Þjóð-
skjalavarðar, er horfínn af sjónar-
sviðinu hugljúfur mannvinur og
sérstæður persónuleiki, sem hafði
góð áhrif á samferðamenn sína.
Eiginkonu hans, Kristínu Eiríks-
dóttur, frændkonu okkar, bömum,
bamabömum og tengdabömum