Morgunblaðið - 28.05.1988, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. MAÍ 1988
Hversu óskráð
er sú saga?
eftir Einar Pálsson
Þjóðviljinn birtir athyglisverða
grein um fomleifafræði hinn 22.
maí 1988. Varðar greinin gamalt
Norðurlandastríð, nánar til tekið
Qölmennt innrásarlið, sem sigldi
yfír Kattegat „fyrir 1800 árum“.
Verður mikil fólkorusta við Illerup
á Jótlandi og hafa Jótar sigur.
taka þeir að herfangi margskonar
vopn og verjur innrásarmanna og
varpa í mýri, sem væntanlega var
grunnt stöðuvatn í þann tíð. Mun-
imir hafa varðveitzt með afbrigð-
um vel, og hafa fomleifafræðingar
þannig getað ráðið í margskonar
vitneskju, sem áður var ekki fyrir
hendi.
Fomleifafræðingar fletta með
öðrum orðum blöðum „í óskráðri
sögu“. Er þetta rétt, að öðm leyti
en því, að ný spuming hefur vakn-
að í fræðum íslendinga: Hversu
óskráð er sú saga, sem áður tald-
ist „óskráð"?
Þessi spuming mun ekki öllum
skiljanleg og skal hún því nánnar
íhuguð. Talið er, að „vitneskja um
Norðurlandabúa á 2. öld e.Kr. eða
á þeim tíma, er omstan varð við
Illerup, byggist nær eingöngu á
fommenjum." Þetta em orð Óttars
Proppé ritstjóra, sem kveður grein
sína lauslega þýðingu og endur-
sögð á grein úr Illustreret vid-
enskab. Vissulega em orð Óttars
byggð á því sem menn töldu sig
vita fyrir eigi alllöngu. Og enginn
mun efa, að ritaðar heimildir um
Norðurlandabúa þessara tima séu
„fábrotnar". Einkum er þar stuðzt
við þá Rómveijana Cæsar og Tacit-
us, sem rituðú þó óviðjafnanlegar
lýsingar á lífsháttum Germana.
En til þeirra töldu Rómveijar Norð-
urlandabúa. Birtir Óttar Proppé
kafla úr riti Tacitusar um lönd og
þjóðir Germaníu og bendir á það,
sem einatt vill gleymast, þá er
heimildargildi Germaníu er athug-
að:
„Menn þykjast sjá að lýsingar
Tacitusar á germönum séu nokkuð
í þeim anda að lærður maður,
þreyttur á glaumi heimsríkisins,
sjái í hillingum fíjálsboma villi-
menn sem halda enn í heiðri þær
dyggðir sem forfeður Rómverja
mátu svo mikils en hafa nú gleymst
illu heilli."
Ástæðan til að þetta ber að
undirstrika er sú, að vegna þessar-
ar afstöðu Tacitusar má ætla, að
hann lýsi Germönum sem fmm-
stæðari náttúrubömum en efni
standa til. Sú er mín eigin niður-
staða af athugun á ritum Tácitus-
ar, og er vert að minna á, að eigi
virðast hafa komið fram sterk rök
gegn slíkri ályktun. Það sem lesa
má af Germaníu Tacítusar er því
ekki sízt það, að sleppt er allmikiu
um þekkingu, vísindi og fræði
Fom-Germana úr bók hans. Skilur
Óttar Proppé svo við Tacitus, að
gamli maðurinn harmar atferli
Rómveija: Verið sé að spilla „hin-
um fijálsa villimanni með þvf að
koma honum í kynni við áhrifa-
mátt Mammons." Hinn fíjálsi villi-
maður var forfaðir íslendinga.
Fimmtán þúsund gripir
Á rúmum 11 árum hafa Danir
grafíð upp meira en 15 þúsund
gripi úr mýrinni við Ulerup. Hafa
sumir þeirra geymzt ágætlega, og
má greina af vissum hárkömbum,
hvaðan innrásarliðið kom til Jót-
lands. Voru þar á ferð víkingar,
þ.e. fólk af því svæði sem nú er
Ósló og héruðin umhverfís. Enn
má ráða af gripunum, að þar fóru
menn með traustan efnahag og
miðstýrt samfélag; gefa gripimir
raunar dágóða vísbendingu um
þjóðfélagsgerð Norðmanna, að
sögn Óttars Proppé.
Það sem mestu skiptir er þó
e.t.v. hitt, að fomleifamar gefa
augljósa vísbending um bein tengsl
Norðurlandabúa við Rómveija.
Þótt flestum fræðimönnnum séu
slík tengsl ljós, er með ólíkindum,
hversu oft þau vilja gleymast, þá
er íslendingar rannsaka upphaf
sögu sinnar. Mörg sverð Norður-
landabúanna virðast beinlínis
keypt að sunnan: „Fjöldi sverðanna
bendir til vemlegrar millilanda-
verzlunar. Þau em smíðuð í Róm-
arríkinu. í Illempdalverpinu hafa
reyndar fundist fleiri rómversk
sverð frá þessum tímum en á öllu
því svæði samanlögðu er áður til-
heyrði rómverska ríkinu."
Þetta er ekkert aukaatriði í
mati á svokallaðri „norrænni
menningu". Enda leggur Óttar
Proppé (eða kannski réttar sagt
hið danska vísindarit) áherzlu á
þetta:
„Gífurlegt magn af rómverskum
gler- og bronsgripum, sem fundist
hafa vítt og breitt um Norður-
Evrópu, sýnir að hér hefur verið
um að ræða umfangsmikil við-
skipti. Það var ýmislegt fleira en
vopn sem Rómveijar fluttu út.“
Þessi síðasta setning er óborg-
anleg, svona þegar hugað er að
venjubundnu rabbi um „norræna"
hugmyndafræði foma. Ef Róm-
veijar gátu flutt út sverð, gler og
bronz til Norðurlanda — gátu þeir
ekki flutt þangað hugmyndir líka?
Eða, svo að spumingunni sé snúið
við: Hvemig í ósköpunum áttu
Norðurlandabúar að komast hjá
því að kynnast helztu hugmynda-
fræði Miðjarðarhafslanda við öll
hin umfangsmiklu samskipti?
Sextán aldir hefur Róm staðið, þá
er ísland er numið, tvö þúsund ára
gömul er hugmyndafræði sú sem
einatt er kennd til Rómar, þá er
íslendingasögur eru ritaðar. Að
reikna með litlum sem engum
áhrifum að sunnan á daglega hugs-
un fólks ellegar einungis „erlend-
um lærdómi úr miðaldaritum" á
þeim tíma, er nánast að skrúfa
fyrir mannlega skynsemi. Norður-
landabúar hafa yfírleitt ekki staðið
öðrum Evrópubúum að baki hvað
lærdómsþorsta varðar.
Timarítíð Saga
Það hefur orðið að samkomulagi
að mér og tímaritinu Sögu — tíma-
riti íslenzkra sagnfræðinga — að
ég setji fram tilgátur um uppruna-
lega hugmyndafræði Rómaborgar
í ljósi íslenzkra hliðstæðna. Þessi
grein mun birtast í næsta hefti
Sögu, sem væntanlegt er í sept-
ember. Munu einhveijir, sem ekki
þekkja til atvika, reka upp stór
augu: Hvemig geta íslenzkar „hlið-
stæður" Goðaveldisins vísað til
merkingar í Róm tíu til fímmtán
öldum áður? Svarið er að nokkru
leyti að fínna í Þjóðviljagreininni,
sem vitnað er í hér að framan. Það
er einfaldlega svo, að íslenzk fom-
rit hafa nú þegar vísað til merking-
ar í Flórenz og Róm — og ástæðan
er sú, að mikil samskipti vom milli
Norður- og Suður-Evrópu í mörg
þúsund ár fyrir landnám íslands.
Því kemur greinin _um fomleifa-
fundinn í Illemp á Jotlandi á bezta
tíma. Þar em viðmð þau viðhorf
sem óhugsandi er að sniðganga
úr þessu. Einkum ber þar að nefna
foma hugmyndafræði, sem reikn-
uð hefur verið út af íslenzkum
bókum. „Það var ýmislegt fleira
en vopn sem Rómveijar fluttu út.“
Margt, sem fræðimenn hafa hing-
að til ætlað sér-íslenzkt þekktist í
raun suður í Róm mörgum öldum
áður en „Ingólfur“ gekk hér á land.
Hið forna góss
Meðal þess sem vænta má, að
Rómveijar hafí flutt út, var hug-
myndafræði ríkisstofnunar, þar
sem tveir bræður eða fóstbræður
urðu „fyrstir" til búsetu. Annar
lætur lífíð, hinn lifír og verður
fyrsti landnámsmaðurinn. Önnur
hugmynd, sem að líkum málsins
rann norður í álfu frá Grikklandi
um Róm, varðar gagnstæðumar
Neleus og Pelias, þar sem Pelias
brennir Neleus inni við ellefta
mann — einn sleppur úr logunum.
Við eigum okkar Njál og okkar
Flosa, Njáll ferst við ellefta mann
af völdum Flosa, einn sleppur úr
logunum samkvæmt Njálu. Hvem-
ig stendur á slíkum samsvörunum
— og hvað er hér um að ræða?
Það er þetta, sem nú er verið að
rannsaka. Fullkomna nauðsyn ber
til að greina sundur af kostgæfni
fom minni — og táknmál íslenzkra
goðsagna. Slík rannsókn skiptir
meira máli fyrir íslendinga en flest
annað sem þeir taka sér fyrir hend-
ur. Hvað hugsjónamenn fyrir
hundrað árum skildu í „bókmennt-
um“ vomm fomum er svo önnur
saga, lærdómsrík og á margan
hátt verð samúðar, en eigi spum-
ing dagsins í dag. Ráðizt hefúr nú
verið til atlögu við táknmál (sym-
bolisma) íslenzkra fomrita og til-
gátur lagðar fram til prófunar.
Þetta verður og gert í næsta hefti
Sögu: Fram verða lagðar 40 tilgát-
ur til prófunar — áður en vett-
vangsrannsókn er gerð í Róma-
borg. Svo nákvæmt hefur hið
íslenzka táknmál reynzt, að fyöld
fomrómverskra fræða eru nú þeg-
ar Ijós — af táknmálsmerkingunni
einni saman. Og það skemmtileg-
asta við þær ráðningar er, að eng-
ir fomfræðingar erlendir virðast
enn teknir að vinna á þeim vett-
vangi að nokkru marki. Segja má,
að í fomfræðum hafí íslendingar
slík forréttindi fram yfír aðra —
vegna fjölda þeirra miðaldarita,
sem hér hafa varðveitzt — að líkja
megi við opna ávísun á fomöldina
löngu fyrir landnám íslands.
Ást á foraritum
Þeir sem unna tilteknum sögum
íslendinga og óska þess að þær
séu „sannar“ munu e.t.v. ekki allir
fagna nýjum rannsóknum í fom-
fræðum. Þar er þess hins vegar
að gæta, að síðastliðna hálfa öld
Einar Pálsson
hefur verið talað um helztu fom-
sögur vorar sem „bókmenntir";
Sigurður Nordal lýsti því yfír á
sínum tíma, að þær beztu þeirra
væru „hreinn skáldskapur", svo
að mikill misskilningur er að halda,
að nýjar rannsóknir RÍM (Rætur
íslenzkrar menningar) steypi sög-
unum sem sagnfræði. Fremur væri
að skilgreina hinar nýju niðurstöð-
ur öfugt: Helztu fomrit íslendinga
varðveita „sannleika" sem geymd-
ur hefur verið í svonefndum „frum-
sögnum". Væri of langt mál að
skýra þetta hér, en það hefur aug-
ljósa merkingu í því sambandi sem
um ræðir Einmitt vegna þess, að
frumsagnimar reyndust „sannar"
var unnt að beita þeim til að reikna
út menningarhætti í Flórenz og
Róm. Þótt svo sé að sjá sem að-
eins örlftill minnihluti íslendinga
sé enn farinn að skilja þetta, er
hitt jafn ljóst, að framhjá því verð-
ur ekki gengið. Við Islendingar
búum yfír fágætu tæki til skil-
greiningar á þeirri fortíð, sem
heimildir hafa ekki varðveitzt um
á bókum. Eða, réttara sagt, það
sem menn hugðu að eigi hefði
varðveitzt á bókum. Þeir Cæsar
og Tacitus voru nefnilega ekki ein-
ir í veröldinni. Tólf öldum eftir
daga þeirra settust menn niður á
íslandi og skráðu sannar fmm-
sagnir í ættarsögum íslendinga.
Það merkilega við þær heimildir
er einmitt, að þær varðveittust á
bókum. Það er þannig, á sinn hátt,
eins konar fomleifafundur í ætt
við fímmtán þúsund gripi Illerup,
sem íslendingar hafa gert undan-
fama áratugi. Af fimmtán þúsund
þekkingarmolum á bók má lesa —
miklu fleira en nokkum óraði fyrir
að óreyndu. Galdurinn er að ráða
í mál goðsagnanna.
STEFIÐ gegnum Róm
Þegar þetta er ritað §r nýlokið
rannsókn á einu merkasti stefí
íslenzkra fomsagna, stefí sem
kmfíð er í tveim tugum sagna.
Rannsókn þessi er nú í prentun
og er væntanleg í haust. Þetta
stef varðar augljóslega Nial hinn
írska, og skyldi maður því ætla,
að það hlyti að vera keltneskt að
uppruna. Að þessu sinni er arfur
Kelta hins vegar ekki gaumgæfð-
ur, heldur leið STEFSINS frá ís-
landi til Noregs, þaðan til Svfþjóð-
ar og Danmerkur, frá Norðurlönd-
um suður Evrópu til Rómar — og
frá Róm til Grikklands, Krítar og
Egyptalands. Það er m.ö.o. ljóst,
að unnt er að rekja tiltekið stef —
ákveðinn, skilgreindan þekkingar-
mola — suður alla Evrópu til fyrstu
rituðu heimilda Egyptalands.
Nú skal skýrt tekið fram, að
þetta er rannsókn, ekki kredó,
ekki yfírlýsing um það hveiju
mönnum ber að trúa, heldur rök,
sem leiða lesandann, suður Evrópu
til Miðjarðarhafslanda. sérhveijum
lesanda er fijálst að gagnrýna rök-
leiðsluna og að leggja fram einfald-
ari lausn sem skýrir fleira á skyn-
samlegri hátt. Hitt er jafn ljóst,
að fundur STEFSINS í svo mörg-
um þjóðlöndum og túlkun þess við
tilteknar aðstæður, gjörbreyta
sjálfum möguleikum íslendinga á
að kanna fomsögur sínar. Trúar
er ekki þörf, enn síður deilna um
„sagnfestu og bókfestu" þ.e. rifr-
ildis um það, að hve miklu leyti
fomsögur vorar vom fyrmrn
skráðar í minni manna ellegar
bækur — það er sjálft grundvallar-
viðhorfíð sem breytir um svip. Það
sem um er að ræða er túlkun á
táknmáli — symbólisma. íslending-
ar eiga með öðmm orðum fjársjóð
sem unnt er að grafa upp, engu
síður en Danir. Og, það sem öllu
skiptir, unnt er að leggja íslenzkar
niðurstöður til gmndvallar túlkun
á menningarháttum fomþjóða,
sem erlendum fræðimönnum em
nú gjörsamlega framandi. íslenzk
fomrit snúast um öxul sinn: frá
því að vera heimildir um lítið sam-
félag eyjaskeggja við ysta haf á
söguöld verða þær lykill að áður
lokuðum heimi hugmyndaforða
Evrópu að fomu.
Ómetanlegir dýrgrípir
Óttar Proppé og hið danska
vísindarit ræða gripina fímmtán
þúsund í mýri Illerup sem ómetan-
lega dýrgripi. Enginn mun efa, að
þar sé fundurinn rétt metinn. Það
sem að íslendingum snýr er þó
sízt ómerkara, þeim stendur í raun
til boða svipað hlutverk og Danir
hafa valið sér í fomfræðum: að
rannsaka ómetanlega dýrgripi
fomrar hugsunar í miðaldaarfí
vomm. Eigi er einasta, að unnt sé
að aldursgreina tiltekin goðminni
með rannsóknum, heldur er unnt
að þróa nýjar vinnuaðferðir ólík-
ustu tegundar. Það sem gert hefur
verið i RÍM er þannig að móta
aðferðir við að greina og túlka
táknmál það sem íslendingar höfðu
út hingað í öndverðu. Túlkunin
hefur gefíð greinilegar vísbending-
ar um þjóðfélagsgerð Goðaveldis-
ins, og verður vonandi „afgerandi
þáttur í endurmati sögu allrar
Evrópu frá þessum tímum“ svo að
vitnað sé í Þjóðviljann. Þær rann-
sóknir sem nú þegar hafa verið
gerðar gefa fyrirheit um furðuleg-
an árangur.
Nefna mætti kjörgrein íslend-
inga fomsagnafræði. Ástæðan
ætti að vera öllum ljós: Rétt eins
og þjóðir, sem hafa mikið gamalt
góss að grafa úr mýmm eiga sér
fom-leifa-fræði, geta íslendingar
skapað nýja grein sem allar þjóðir
Evrópu mættu öfunda þá af: Fjöl-
þætta, alhliða fom-sagna-fræði.
Er þá átt við ritaðar sagnir jafnt
sem þær sem varðveitzt hafa í
munnmælum; fyrirfram er ekki
gefíð hveijar sagnir skila nýrri
þekkingu. Og með öllu er óvíst,
hvaða sagnir vísa til merkingar í
fomum samfélögum — brýna
nauðsyn ber m.ö.o. til, að hið hefð-
bundna rannsóknarsvið fomrita sé
útvíkkað. Þeir sem halda, að slíkri
grein séu full skil gerð með lestri
handrita, skráning stafakróka,
rakning ætta, athugun á sagn-
fræðilegum atburðum og bók-
menntalegu mati i nútfmaskiln-
ingi, fara einfaldlega villir vegar.
Eitt vantar — það mikilvægasta —
rannsókn á hugmyndafræði mið-
alda og fomaldar. Að vísu hefur
einn og einn maður unnið nokkurt
starf við samanburð á miðaldarit-
um undanfarin ár, en þegar litið
er á fomritarannsóknir Islendinga
„Hvoll Upphafs" að Pylos á Pelopsskaga. Vissar sagnir herma, að
þar hafi Pelias konungur brennt inni Meleus konung við ellefta
mann. Einn slapp úr brennunni. Sterkar líkur benda til þess, að
sama fnunsögn hafi verið sögð á Jótlandi um 200 e.Kr. og að brun-
inn hafi orðið að Ribe.