Morgunblaðið - 15.03.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLÁÐÍÐ FIMMTUDAGU'r 15". MARZ Í99Ö
Um orsakir
krabbameina
éftirHrafn Tulinius
Krabbamein er samheiti yfír
flokk fjölbreyttra sjúkdóma, sem
heija á mannkynið og hafa senni-
lega gert frá upphafi. Krabbamein
finnast í flestum ef ekki öllum dýra-
tegundum og eru þannig samgróin
sögu og þróun dýralífs á jörðinni.
Þrátt fyrir að er hægt að búast við
stórstígum framförum í baráttunni
gegn þessum sjúkdómum en til þess
þurfum við að bæta mjög þekkingu
okkar á hegðun þeirra, finna hvað
orsakar þá og hvernig.
Til þess að auðvelda rannsóknir
og auka þekkingu, gefum við okkur
tvær forsendur. Sú fyrri er að dreif-
ing krabbameina meðal manna sé
ekki tilviljunarkennd og hin að
hægt sé að rannsaka með skipuleg-
um hætti þá þætti, sem hafa áhrif
á dreifínguna. Faraldsfræðin fæst
einmitt við að rannsaka orsakir
sjúkdóma og beitir aðferðum sem
þessum. Þessar rannsóknir verða
að haldast í hendur við rannsóknir
á líffræði sjúkdómanna.
Nauðsynlegt er að gera allt sem
hægt er til að minnka þjáningar
sjúklinga. Þá er ekki síður nauðsyn-
legt að fínna forstig sjúkdómanna
eða byrjunarstig meðan breyting-
arnar eru enn það litlar, að lækning
sé auðveld. I þessu hefur starf
Krabbameinsfélaganna verið fólgið
frá upphafi. En til þess að komast
lengra á leiðinni „til sigurs" þurfum
við að bæta aðferðir til að leita að
orsakaþáttum krabbameina og að
því hvemig þeir þættir framkalla
krabbamein. Sú þekking er grund-
völlur þess að hægt sé að koma í
veg fyrir krabbamein. Jafnóðum og
framfarir verða og vitneskja eykst
er nauðsynlegt að koma henni á
framfæri til almennings, en að
fræðslu hafa krabbameinsfélögin
unnið ötullega alla tíð. Forgöngu-
mönnum krabbameinsfélaganna
hefur ,yerið þetta ljóst og því var
það eitt af fyrstu verkum þeirra
eftir stofnun krabbameinsfélag-
anna að koma á fót krabbameins-
TILSÍGVRS
kJÓÐARÁTAK
GEGN KRABBAMEINI
31. mars -1. apríl 1990
skrá Krabbameinsfélags íslands.
Skráning krabbameina er forsenda
þess að skilja dreifíngu sjúkdóm-
anna og hafa Norðurlandaþjóðirnar
staðið þar framarlega. Fyrsta
krabbameinsskrá, sem tekur til
heillar þjóðar, _var stofnuð í Dan-
mörku 1943. íslenska skráin var
stofnuð 1954 og árið 1958 höfðu
slíkar skrár verið settar á stofn á
öllum Norðurlöndunum. Við höfum
því nákvæma þekkingu á dreifingu
þessara sjúkdóma á öllum Norður-
löndum í yfir 30 ár. Þess má geta
að aðrar þjóðir vinna ötullega að
því að koma slíkri skráningu á og
til dæmis hafa Bandaríkjamenn
skráð krabbamein á ákveðnum
svæðum með samtals um 20 millj-
ónir íbúa sem er einmitt mjög ná-
lægt íbúafjölda allra Norðurlanda.
Eftir því sem við vitum meira
um orsakir krabbameina því auð-
veldara verður að fækka tilfellum.
Ef við eflum rannsóknir á líffræði
sjúkdómanna og öðlumst þannig
skilning á hvernig orsakirnar breyta
heilbrigðri frumu í frumu sem skipt-
ir sér stjórnlaust og vex inn í heil-
brigða vefí líkamans og berst um
líkamann, þ.e. breytir heilbrigðum
líkama í sjúkan, þá munu vísindin
finna aðferðir til að grípa inn í ferl-
ið og koma í veg fyrir sjúkdómana.
Þess eru mörg dæmi að þekking á
líffræði sjúkdóma hafi gert kleift,
að koma í veg fyrir alvarlegar af-
leiðingar þeirra. Þess eru einnig
mörg dæmi að rannsóknir á faralds-
fræði sjúkdóma hafi leitt í ljós or-
sakir sem hægt er að beijast við.
Eitt þekktasta dæmið um faralds-
fræðirannsóknir eru þær rannsókn-
ir sem grundvalla þekkingu okkar
á að sígarettureykingar valdi
lungnakrabbameinum, en sú þekk-
ing varð til á sjötta og sjöunda tug
þessarar aldar.
Við vitum um nokkrar orsakir
krabbameina svo sem krabbameins-
valdandi efni og geislun og við vit-
um einnig að einstaka krabbamein
eru arfgeng. Hvað efnin varðar þá
hefur alþjóða krabbameinsrann-
sóknastofnun Sameinuðu þjóðanna,
IARC, í Lyon í Frakklandi unnið
að því að meta einstök efni. í nýj-
asta yfírlitinu frá þeim eru talin upp
50 efni sem hægt- er að fullyrða
að valdi krabbameinum í mönnum.
Þessar - niðurstöður byggjast að
miklu leyti á rannsóknum sem farið
hafa fram á ýmsum rannsóknar-
stofum með tilraunum til að fram-
kalla krabbamein, bæði í frumu-
gróðri og í tilraunadýrum. Að öðru
leyti byggjast þær á faraldsfræði-
legum rannsóknum. Það má segja
að fyrr en slíkar rannsóknir liggi
fyrir sé ekki hægt að fullyrða að
efni sé krabbameinsvaldandi í
mönnum. Þessi efni hafa verið í
umhverfi okkar, t.d. litarefni sem
hafa verið notuð í matvæli, en hafa
verið fjarlægð. Ekki gengur alltaf
jafn vel að útrýma þessum efnum
og má þar benda á tóbaksreyk, sem
illa hefur gengið að venja fólk af
þó verulega hafi dregið úr reyking-
um . á Vesturlöndum. A síðustu
árum hefur nýgengi (fjöldi ný-
greindra tilfella) krabbameina í
lungum lækkað hjá þeim þjóðum,
sem hæst nýgengið höfðu.
Þekkt er að veirur geta valdið
krabbameinum, bæði hjá dýrum en
einnig hjá mönnum. Þar er mest
vitað um lifrarbólguveiru af
B-flokki, en þeir sem smitast af
veirunni við fæðingu eru í mjög
aukinni hættu á að fá lifrarfrumu-
krabbamein þegar kemur fram á
fullorðinsár. Þetta krabbamein er
eitt af algengari krabbameinum í
Suðaustur-Asíu og á svæðum í
Afríku. Þessi þekking hefur leitt til
Hrafii Tulinius
„Möguleikar okkar til
að hafa áhrif í þá átt
að fækka krabba-
meinstilfellum o g gera
þau viðráðanlegri eru
miklir og eiga væntan-
lega eftir að aukast.“
þess að byijað hefur verið að bólu-
setja, ennþá í tilraunaskyni, en með
því að bólusetja börnin við fæðingu
þá er búist við að hægt sé að eyða
þessum áhrifum veirusýkingarinn-
ar. Þannig verða faraldsfræðilegar
og líffræðilegar niðurstöður að
haldast í hendur til þess að árangur
geti náðst.
Faraldsfræðingarnir Sir Richard
Doll og Richard Peto könnuðu or-
sakir dauðsfalla úr krabbameinum
í Bandaríkjunum. Meðfylgjandi
tafla er unnin upp úr grein þeirra,
sem kom út árið 1981. Þeir telja
að reykingar valdi um 30 af hveij-
um 100 krabbameinsdauðsföllum.
Þá álíta þeir að 35 af hveijum 100
megi rekja til matvæla og rökstyðja
það með hversu dreifing krabba-
meina sé breytileg frá einni þjóð til
annarrar og frá einum tíma til ann-
ars. Af þessu má draga þá ályktun
að það séu umhverfisáhrif sem eru
aðal orsakirnar. Þar við bætist að
líkur fólks, sem hefur flutt frá einu
landi til annars, á að fá krabba-
mein, færast nær þeim líkum sem
fólkið í nýja landinu hefur. Loks
eru þau almennu rök að engin efni
komist í eins nána snertingu við
Mat á dreifingu orsaka á dauðsfoll af völdum krabbameina í Bandaríkjum N-Ameríku Hundraðshluti dauðsfalla
Orsakir Líklegasta mat Áætluð vikmörk
Reykingar 30 25-40
Áfengi 3 2-4
Matur 35 10-70
Aukaefni í mat <1 -5-2'
Fæðingas.þættir 7 1-13
Atvinnuumhverfí 4 2-8
Mengun 2 <1-5
Iðnaðarvörur <1 <1-2
Lyfoglækn.aðg. 1 0,5-3
Jarðeðlisfr. þættir 3 2-4
Smitsjúkdómar 10? 1-?
Aðrar ? ?
frumur líkamans eins og þau sem
berast með fæðunni. Hins vegar
meta þeir félagar það svo að lítið
verði fullyrt um áhrif mataræðis,
það geti verið allt frá 10 af hveijum
100 að 70 af 100. Þetta sýnir okk-
ur tvennt, annars vegar að þekking
okkar á þeim krabbameinsvaldandi
efnum sem hugsanlega geta komið
í gegn um matvæli er ailtof lítil og
hins vegar að manneldisrannsóknir
eru ákaflega erfiðar því mjög erfitt
er að fylgjast með neysluvenjum
einstaklinga yfir langan tíma eins
og nauðsynlegt er til þess að leggja
mat á hlutverk einstakra fæðuteg-
unda eða efna í fæðunni í þessu
sambandi. í niðurstöðum þeirra
Doll og Peto eru aðrar áætlanir
lægri.
Möguleikar okkar til að hafa
áhrif í þá átt að fækka krabba-
meinstilfellum og gera þau viðráð-
anlegri eru miklir og eiga væntan-
lega eftir að aukast. I þessu sam-
bandi má benda á „heilsuboðorðin“
sem Krabbameinsfélagið hefur nú
kynnt og hafa áður verið kynnt í
löndum Evrópubandalagsins og á
Norðurlöndum. Boðorðin benda á
að hver einstaklingur getur með
heilbrigðu líferni stuðlað að betri
heilsu. A hinn bóginn er þekkingin
því miður það skammt á veg komin
að brýnasta verkefnið er að stuðla
að frekari rannsóknum bæði
líffræðilegum og faraldsfræðileg-
um. Á þann hátt einan getum við
búist við stórstígum framförum í
viðureign okkar við þennan fjöl-
breytta flokk sjúkdóma.
Höfundur er yfirlæknir
Krabbameinsskrár
Krabbameinsfélags íslands og
prófessor í heilbrigðisfræði við
læknadeild Háskóla íslands.
Hver er reynsla okkar af
frjálsræði í útflutningi?
Nú skal brjóta
SÍ F niður
eftir ÓlafBjörnsson
Hart er nú sótt að Sölusambandi
ísl. fiskframleiðenda, SÍF, sem
stofnað var 1932 eftir að „fijáis-
ræði“ í útflutningi hafði nær lagt
í rúst alla saltfískframleiðslu hér á
landi með undirboðum og braski.
Síðan hefur SÍF séð um nær allan
saltfískútflutning okkar með sóma
og langsamlega flestir framleiðend-
ur vilja að svo verði áfram. SÍF er
stærsti og virtasti saltfiskútflytj-
andi í heimi. Allt tal um að þessi
samtök séu stöðnuð er hreint rugl,
og rakalaus þvættingur. Þvert á
móti hefír SÍF verið langt á undan
keppinautunum varðandi framfarir
og nýjungar.
Hér skulu nefnd nokkur dæmi
frá seinni árum. SÍF byijaði á und-
an öðrum að flytja saltfisk á brett-
um (1981) í stað 50 kg pakkninga
í striga. SÍF var langt á undan
öðrum til að pakka saltfiski í öskjur
fyrir þá markaði sem án frekari
vinnslu selja beint til neytenda.
Fyrir nokkrum árum lét SIF gera
myndband til þess að sýna í vinnslu-
stöðunum með leiðbeiningum um
rétta meðferð og góð vinnubrögð.
SÍF hefír byggt upp öflugt eftir-
lits- og leiðbeiningakerfi. Eftirlits-
menn dru á stöðugu ferðalagi milli
vinnslustöðva. Framleiðsla á „tand-
urfiski" (léttsaltaður fiskur) var
þróuð á vegum SÍF í samstarfí við
kaupendur á Spáni (Jón Ármann
Héðinsson kom þar hvergi nærri).
SÍF hefir í mörg ár rekið tilrauna-
starfsemi í verksmiðju sinni við
Keilugranda í Reykjavík.-
Það er nú farið að framleiða salt-
fisk í neytendaumbúðum, samhliða
markaðsrannsóknum og árangur er
farinn að skila sér og svo er komið
að ekki ert hægt að anna eftirspurn
af sumum tegundum. Það er því
komið að því að nýta þessa reynslu
SÍF af framleiðendum eftir því sem
eftirspurn eykst.
Starfsemi þessi er búin að kosta
mikið, en það mun skila sér með
hærra útflutningsverðmæti. Engir
„Jónar“ hafa lagt fé sitt í starfsemi
sem þessa. í stjórn SÍF eru 14 fram-
leiðendur alls staðar af landinu.
Fundir eru um það bil mánaðar-
lega. Auk þess er starfandi í SÍF
hagsmunanefnd sem fer ofan í af-
komumál o.fl. skipuð 9 framleiðend-
„Við þurfum ekki sam-
keppni hér, hana höfiim
við næga frá öðrum
löndum og oft ósann-
gjarna. Framleiðendur
t.d. í Noregi öfimda
okkur mikið af samtök-
um eins og SÍF og
Síldarútvegsnefhd.“
um. Ákvarðanir eru því teknar með
víðtæku samráði framleiðenda.
Fiskur saltaður í
öðrum löndum
SÍF hefir stokkað upp umboðs-
mannakerfí sitt síðustu ár, meðal
annars vegna breyttra aðstæðna.
Þetta hefir ekki gengið átakalaust.
Harkalegust urðu viðbrögðin á
Spáni. Stærsti kaupandinn þar, sem
nánast var farinn að ráða markaðn-
um, vildi ekki fallast_ á þær breyt-
ingar sem stjórn SIF samþykkti
samhljóða að vel athuguðu máli.
Hann sagðist bijóta SÍF niður
með því að flytja inn flattan fisk
Ólafur Björnsson
„ósaltaðan". Ekki stóð á hjálpar-
kokkunum. Svo fór að hann gafst
upp á þessu og hætti síðastliðið
haust vegna þess að gæðin stóðust
ekki kröfur.
Þeir sem hafa verið að selja flatt-
an fisk „ósaltaðan" héðan halda því
fram að þeir fái engar kvartanir.
Sannleikurinn er sá að þótt einung-
is úrvals fiskur sé notaður í þessa
framleiðslu (SÍF á að selja hitt),
þá eru sífelldar kvartanir og sjaldn-
ast skilar sér hingað heim það verð
sem þeir eru að guma af. Rétt get-
ur þó verið að þeir nái eitthvað
hærra verði en meðalverð SÍF fyrir
takmarkað magn á vissum tímum,
t.d. á páskaföstu þegar skortur er
á saltfiski.
Við höfum dæmi um
fijálsræðið
Verst allra hafa skreiðarfram-
leiðendur látið „fijálsræði“ leika
sig. Þar hafa hvers konar braskarar
leikið lausum hála með þeim afleið-
ingum að segja má að hvergi hefír
verið hægt að byggja upp traust
viðskiptasambönd.
Þrátt fyrir tilburði stjórnvalda til
að setja lágmarksverð hefir það
verið svikið jafnharðan. Hver hefir
boðið verð og skilmála niður fyrir
annan. Heilu skipsfarmarnir hafa
farið úr landi án minnstu greiðslu-
trygginga og þannig mætti lengi
telja.
Tjón framleiðenda og þjóðarbús-
ins er gífurlegt. Ekki eru allir bún-
ir að gleyma því þegar Jörgensen
var hleypt í saltfiskútflutninginn,
sá þóttist nú geta gert betur en
SÍF. Það tók Jörgensen innan við
tvö ár að koma fjölda fyrirtækja á
kné eða alveg yfirum. Ekki hefir
fijálsræðið í rækjunni gefið góða
raun og áfram mætti lengi telja.
Við þurfum ekki samkeppni hér,
hana höfum við næga frá öðrum
löndum og oft ósanngjarna. Fram-
leiðendur t.d. í Noregi öfunda okkur
mikið af samtökum eins og SÍF og
Síldarútvegsnefnd. Þau hafa tryggt
okkur yfirburðastöðu á mörkuðum
fyrir saltfisk og saltsíld. Það er
staðreynd.
Höfundur er formaður stjórnar
Samlags skreiðarframleiðenda.